Murad Vəlixanov, “Ədəbiyyat və İncəsənət”
Bir məsəl var. Deyir ki, “Qonşu, qonşu olsa kor qız ərə gedər”. Həqiqətən də insanın yaxşı və etibarlı bir qonşusunun olması bəxtəvərliliyin yarısıdır. Lakin dövlət olaraq qonşu sarıdan bəxtimizin gətirdiyini demək çətindir. Bu gün ermənilərin işğalı nəticəsində adı dəyişdirilən Qərbi Azərbaycan rayonları barədə danışmaq istəyirəm.
Ağbaba mahalı, Amasiya rayonu (Şirak). 1930-cu ildə yaradılan rayonun sahəsi 608 kv.km-dir. Rayonun mərkəzi Amasiya şəhər tipli qəsəbəsidir. Rayon mərkəzindən İrəvana olan məsafə 148 km-dir. Ağbaba və Şörəyel mahallarının tərkibi kimi indiki Amasiya rayonunun ərazisi də Şərqi Anadoluya aid olub. Sovet dönəminə qədər rayonda yerləşən 40 kənddən cəmi 3-də: Çələb, Bəndivan və İyli Qarakilsə kəndlərində ermənilər yaşayıb. Bölgənin Ermənistana qatılması fikri ilə razılaşmayan Sınıx, Mumuxan, Qonçalı, Ördəkli, Seldixan, Mustoğlu, Bağçalı və Söyüdlü kəndlərinin əhalisi 1920-ci illərdə Türkiyəyə köçüblər.
Qızıl Qoç rayonu (Qukasyan). 1937-ci ildə yaradılan Qızıl Qoç rayonunun sahəsi 547 kv.km-dir. Rayon mərkəzi Qızıl Qoç qəsəbəsidir. Rayon mərkəzindən İrəvana olan məsafə 165 km-dir.
Şörəyel mahalı, Ağin rayonu. 1937-ci ildə yaradılmışdır. Sahəsi 429 kv.km-dir. Rayon mərkəzi şəhər tipli qəsəbə olan Molla Göyçə idi. Rayon mərkəzindən İrəvana olan məsafə 100 km-dir.
Düzkənd (Axuryan) rayonu. Bu rayon da Şörəyel mahalına aid olub, 1937-ci ildə yaradılmışdır. Sahəsi 576 kv.km-dir. Rayon mərkəzi Düzkənd qəsəbəsidir. Rayon mərkəzindən İrəvana olan məsafə 126 km-dir. Rayon ərazisinin böyük bir hissəsini qədim türk tayfalarından olan Şirakların adını daşıyan Şirək düzənliyi təşkil edir. Şirək sıra dağları isə rayonun Qızıl Qoç rayonu ilə sərhəddən keçir. Rayon boyu Arpaçay axır.
Ərtik rayonu (Şirak). 1930-cu ildə yaradılmışdır. Sahəsi 533 kv.km-dir. Rayonun mərkəzi respublika tabeli Ərtik şəhəridir. Rayon mərkəzindən İrəvana olan məsafə 122 km-dir. Ərtik şəhəri yaxınlığında e.ə XIV-XI əsrlərə aid katakombalar aşkar edilmişdir. Alagöz dağının böyük bir hissəsi və ən hündür zirvəsi Ərtik rayonunun, digər hissələri isə Düzkənd və Talin rayonu ərazisinə düşür.
Loru Mahalı, Allahverdi (Tumanyan) rayonu. Qərbi Azərbaycanın Loru mahalının Dağlıq Borçalı ərazisində yerləşirdi. Daha sonra isə Tiflis quberniyasının Borçalı qəzasının tərkibinə daxil olunmuşdur. Allahverdi rayonu 1930-cu ildə yaradılmışdır. Ərazisi 1111 kv.km-dir. Rayon mərkəzi Allahverdi şəhəridir. Rayon mərkəzindən İrəvana qədər olan məsafə 191 km-dir. Rayon mərkəzindən Tona çayı axır.
Barana (Noyemberyan) rayonu. 1937-ci ildə yaradılmışdır. Rayon mərkəzi Barana şəhəridir. Rayon mərkəzindən İrəvana olan məsafə 187 km-dir.
Cəlaloğlu (Stepenavan) rayonu. 1930-cu ildə yaradılmışdır. Qərbi Azərbaycanın Loru mahalının Dağlıq Borçalı ərazisində yerləşirdi. 7 Noyabr 1995-ci ildə Ermənistan Respublikası Milli Məclisinin qəbul etdiyi və 4 dekabr 1995-ci ildə Ermənistan Respublikası Prezidenti Levon Ter-Petrosyanın təsdiq etdiyi Ermənistan Respublikası inzibati-ərazi bölgüsü haqqında qanuna əsasən ləğv edilən rayonun ərazisi yeni təşkil edilmiş Loru mərzinə qatılmışdır.
Abaran mahalında yerləşən eyni adlı Abaran (Araqçotn) rayonu. 1930-cu ildə yaradılmışdır. 1935-ci ilə qədər Abaran adlanan rayon daha sonra Aparan adlandırılmışdır. Ərazisi 816 kv.km-dir. Rayon mərkəzi şəhər tipli Baş Abaran qəsəbəsidir. Rayon mərkəzindən İrəvana qədər olan məsafə 59 km-dir. Rayon ərazisinin əsas hissəsini Abaran düzənliyi təşkil edir.
Dərəçiçək mahalı, Dərəçiçək (Axta) rayonu. Dərəçiçək rayonu 1930-cu ildə yaradılmışdır. Rayon mərkəzi Hrazdan şəhəridir. Rayon mərkəzindən İrəvana qədər olan məsafə 50 km-dir. Dərəçiçək rayonu ərazisindən Zəngiçay və onun sol qolu olan Böyükçay axıb gedir. Dərəçiçək rayonunun aid olduğu Dərəçiçək mahalının adı Aşağı Dərəçiçəkdən şərqə doğru uzanan meşənin içərisində, Əlibəy dağının ətəyində yerləşən Dərəçiçək kəndinin adından götürülüb.
Göyçə mahalı. Aşağı Qaranlıq rayonu. 1930-cu ildə yaradılıb. Ərazisi 1185 kv.km-dir. Rayon mərkəzi Aşağı Qaranlıq şəhəridir. Rayon mərkəzindən İrəvana qədər olan məsafə 130 km-dir. Bir tərəfdən Göyçə gölünə söykənən rayon, digər tərəflərdən Basarkeçər və Göyçə yaylaları ilə dövrələnmişdir. Soylan rayonu ərazisində Arpaçayın üzərindəki Keçid su anbarından başlanan Arpa-Göyçə kanalı Martuni rayonunun ərazisindən keçərək rayonun Aşağı Alçalı kəndi yaxınlığında Göyçə gölünə tökülür.
Basarkeçər rayonu. 1930-cu ildə yaradılıb. 1969-cu ilə qədər Basarkeçər adlanan rayon, sonradan Vardenis olaraq dəyişdirilib. Ərazisi 1151 kv.km-dir. Rayon mərkəzi Basarkeçər şəhəridir. Rayon mərkəzindən İrəvana qədər olan məsafə 168 km-dir. Rayon ərazisində irili-xırdalı olan çoxlu dağ zirvələri və çaylar vardır. Onlardan ən böyüyü Məzrə çayıdır. Çaxırlı yaylası da bu rayonda yerləşir. 1948-1951-ci illərdə rayon əhalisinin bir qismi Azərbaycan SSR-in ərazisinə köçürülmüşdür. Təkcə Zod kəndindən Xanlar (indiki Göygöl) rayonuna 100 ailə məskunlaşdırılmışdır. Bu vaxt Basarkeçərin 37 kəndindən 30-u azərbaycanlı, 5-i erməni, 2-si isə qarışıq kəndlər idi. Basarkeçər rayonu həmçinin məhşur el sənətkarı Aşıq Ələsgərin vətənidir. Aşığın məzarı və büstü onun doğma Ağkilsə kəndində idi. Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı 1-ci Qarabağ müharibəsi şəhidi Mehman Sayadov da məhz burda doğulmuşdur. 28 noyabr 1988-ci ildə erməni daşnaklarının Basarkeçər rayonunun Çaxırlı, Qanlı, Kərkibaş, Şişqaya və Zod kəndinə etdiyi basqınlar nəticəsində nəqliyyat vasitələri olmayan, əliyalın əhalidən 34 nəfər əsir götürülüb, vəhşicəsinə döyülərək qətlə yetirilmişdir. Sağ qalanlar Gədəbəyə, Kəlbəcərə adlamaq üçün Sarınər, Urumbasar gədiklərindən keçməli olublar.
Nəticədə borana düşən 12 nəfər donvurmadan vəfat edib.
Şəkildə: Azərbaycanlılar qondarma Ermənistandan deportasiya olunurlar.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(11.03.2025)
