Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”
Beynəlxalq Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu ilə “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının birgə “Türklərin tarixi” layihəsindəsiniz.
Türklər dünyanın ən qədim və zəngin tarixə malik xalqlarından biridir. Onların izi Orta Asiya çöllərindən Anadolu torpaqlarına qədər uzanır. Bu uzun tarix ərzində qədim türklərin mədəniyyəti, dövlətçilik ənənələri və döyüş strategiyaları müasir türk toplumlarına qədər gəlib çatıb.
Qədim Türklər: Bozqırın hakimləri
Qədim türklər, əsasən, köçəri həyat tərzi sürən, atçılıq və hərbi sənətdə ustalaşmış toplum idi. Onların dövlət idarəçiliyi və sosial quruluşu müəyyən qanun və adətlərə əsaslanırdı.
• Dövlətçilik və Göktürk Xaqanlığı: İlk “Türk” adını daşıyan dövlət Göktürk Xaqanlığı idi (552–744). Onlar Orta Asiyada güclü bir imperiya qurdular və Çini dəfələrlə məğlub edərək siyasi güclərini sübut etdilər.
• Töre (qanunlar) və idarəçilik: Qədim türklər arasında “töre” adlanan qanunlar vardı ki, bu da yazılı olmayan, ancaq cəmiyyətin hər bir üzvü tərəfindən qəbul edilən qaydalardan ibarət idi. Müasir türk hüquq sistemində bəzi prinsiplər, məsələn, ədalət və liderin xalq qarşısında məsuliyyəti kimi anlayışlar buradan qaynaqlanır.
• Orxon-Yenisey yazıları: Bilgə Xaqan və Kül Tiginə aid Orxon yazıları türklərin dövlətçilik və mədəni irsi haqqında mühüm tarixi mənbədir. Bu yazılarda türklərin necə birlikdə hərəkət etməli olduqları və dövlətin qorunmasının nə qədər vacib olduğu vurğulanır.
Səlcuqlar və Osmanlılar: İmperiyalara yol açan Türk dövləti
Göktürk Xaqanlığından sonra türklər Səlcuqlar vasitəsilə İslam dünyasında mühüm rol oynamağa başladılar. Sultan Alparslan 1071-ci ildə Malazgird döyüşü ilə Anadolunun qapılarını türklərə açdı. Səlcuqlardan sonra Osmanlılar 600 il boyunca dünyanı idarə edərək türk irsini daha da böyütdülər.
• Osmanlı-Türk mədəniyyəti: Osmanlılar həm hərbi, həm də inzibati baxımdan türklərin qədim dövlətçilik ənənələrini qoruyaraq İslam mədəniyyəti ilə sintez etdilər. “Devlet-i Ebed-müddet” anlayışı, yəni dövlətin sonsuz olması ideyası, Göktürk və Səlcuqlardan gələn bir miras idi.
• Dil və Əlifba dəyişiklikləri: Osmanlı türkcəsi ərəb və fars təsiri ilə zənginləşsə də, qədim türk dilləri və ləhcələri Anadolunun müxtəlif bölgələrində yaşayırdı.
Müasir Türklər: Qədim irsin daşıyıcıları
Bu gün Türkiyə və Azərbaycan, Qazaxıstan, Özbəkistan və digər türk dövlət və birlikləri qədim türklərin mirasını yaşadır. Müasir türklərdə hələ də qədim döyüşçü ruhu, dövlətə bağlılıq və milli birlik anlayışları güclüdür.
• Türk dünyası və birlik ideyası: Göktürk və Səlcuq dövrlərində olduğu kimi bu gün də türk dövlətləri arasında inteqrasiya artır. Türk Dövlətləri Təşkilatı məhz bu qədim birliyin müasir versiyasıdır.
• Mədəniyyət və dəyərlər: Türklər arasında ailəyə bağlılıq, qonaqpərvərlik və milli şüur bu gün də qədim dövrlərdə olduğu kimi mühüm yer tutur. Hətta müasir Türk cəmiyyətində belə qədim türklərə aid inanclar və adətlər – məsələn, qurban kəsmə, Novruz bayramı və Göy Tanrı inancına əsaslanan bəzi etnoqrafik elementlər hələ də qorunur.
Qədim türklərdən müasir türklərə qədər olan bu uzun tarixi yolçuluq bir çox dəyişikliklərə məruz qalsa da, əsas dəyərlər və mədəni miras qorunub saxlanıb. Türklər hər zaman güclü dövlət qurmaq, döyüş meydanlarında öz üstünlüklərini göstərmək və mədəniyyətlərini yaşatmaq üçün mübarizə aparıblar. Bu gün də müasir türk dünyası tarixi irsini davam etdirərək yeni bir dövrə qədəm qoyur.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(01.04.2025)
