Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Beynəlxalq Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu ilə “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının növbəti birgə layihəsi olan Türk xalqlarında Novruz bayramı layihəsinin II buraxılışını təqdim edirik.

Novruz bayramı türk xalqlarının ən qədim və ən müqəddəs bayramlarından biridir. Onun kökləri türklərin əcdadlarının kosmoqonik dünyagörüşü, qədim inancları və təbiətə bağlılıqları ilə sıx əlaqəlidir. Bu bayramın yaranması və inkişafı türklərin tarix boyu keçdiyi yollarla sıx bağlıdır.

Bu yazıda Novruz bayramının qədim türklərdən başlayaraq müasir dövrə qədər necə qeyd edildiyi, hər türk xalqında bu bayramın necə yaşadıldığı və onun mədəni irs kimi qorunub saxlanıldığı araşdırılacaqdır.

1. Qədim Türklərdə Novruz bayramı

Novruzun mənşəyi və türk mifologiyasındakı yeri

Novruz qədim türklərin kosmoqonik dünyagörüşü ilə sıx bağlı olan bir bayramdır. Qədim türklər təbiətin canlanmasını və yeni ilin başlanmasını müqəddəs hesab edirdilər. Novruzun əsası Günəşə sitayişə və yazın gəlişi ilə təbiətin dirçəlməsi inancına dayanır. Türklərin əsas inanclarında yer alan Göy Tanrı və Yer-Su kultları Novruz bayramında mühüm rol oynayırdı.

Bəzi tarixçilər Novruzun köklərinin Hun, Göytürk və Uyğur dövlətlərinin dövrünə qədər uzandığını bildirirlər. Göytürklərin Ergenekon dastanı da Novruzla bağlıdır. Dastana görə, Göytürk türkləri uzun müddət Ergenekon adlı bir vadidə mühasirədə qalmışdılar. Nəhayət, dəmir dağın əridilməsi ilə oradan çıxaraq azad olmuş və yeni bir dövrə qədəm qoymuşdular. Bu hadisə yazın ilk günündə baş vermiş və türklər bunu bayram kimi qeyd etməyə başlamışdılar.

Uyğurların inanclarında Novruz Kün toyu (Günəş toy günü) adlanırdı. Bu gün insanlar Günəşin qayıdışını və torpağın canlanmasını şərəfləndirirdilər.

Türklər Novruz bayramında xüsusi ayinlər keçirirdilər:

         •        Atəş yandırmaq və onun üstündən tullanmaq – Göy Tanrıya qurban vermək və təmizlənmək rəmzi idi.

         •        Su ilə bağlı rituallar – çay kənarında yuyunmaq, suya daş atmaq gələcək ilin bərəkətli keçməsinə işarə idi.

         •        Heyvan qurbanı kəsmək – Göy Tanrıya şükranlıq etmək məqsədilə həyata keçirilirdi.

         •        İgidlik oyunları – oxatma, atçılıq yarışları, güləş, qılınc döyüşləri təşkil olunurdu.

2. Orta əsrlərdə Türk dövlətlərində Novruz

 Orta əsrlərdə türklərin qurduğu müxtəlif dövlətlərdə Novruzun qeyd edilməsi yeni xüsusiyyətlər qazandı. Bu dövrdə İslamın türklər arasında yayılması Novruz bayramına da təsir göstərdi.

Səlcuqlular dövründə Novruz rəsmi bayram kimi qeyd olunurdu. Səlcuq sultanları bu bayramda xalqı üçün xüsusi mərasimlər təşkil edir, əhali üçün hədiyyələr paylayırdılar. Novruz günü qapılara yaşıl budaqlar taxılır, hökmdarlar xüsusi mərasimlərlə xalqın qarşısına çıxırdılar.

Osmanlı imperiyasında Novruz bayramı “Sultan Novruzu” kimi qeyd olunurdu. Saraylarda şeir müsabiqələri keçirilir, sultanlara Novruziyyə adlanan şeirlər təqdim olunurdu. Saray aşpazları xüsusi Novruz şirniyyatları hazırlayırdılar.

Azərbaycan və Qızıl Orda dövründə Novruz daha geniş xalq bayramı kimi qeyd edilirdi. İnsanlar tonqal qalayır, evlərini təmizləyir, bayram süfrəsi açır və bir-birinə “Novruz bayramın mübarək olsun!” deyirdilər.

3. Müasir dövrdə Türk xalqlarında Novruz bayramı

Hazırda türk xalqları arasında Novruz müxtəlif formalarda qeyd edilir. Hər xalq bu bayramı öz adət-ənənələrinə uyğun şəkildə yaşadır.

Azərbaycan

Azərbaycan Novruz ənənələrini tam qoruyub saxlayan türk dövlətlərindən biridir. Bayramdan əvvəl dörd çərşənbə qeyd olunur: Su, Od, Yel və Torpaq çərşənbələri. İnsanlar bayram axşamı tonqal qalayır, xonçalar hazırlayır, papaqatdı oyunu oynayır, qulaq pusqusuna çıxır, yumurta döyüşdürürlər.

Türkiyə

Türkiyədə Novruz əsasən Şərqi Anadolu və Güneydoğu Anadolu bölgələrində geniş qeyd edilir. Ənənəvi olaraq atəş üstündən tullanmaq, halay çəkmək, qədim türk musiqi alətləri ilə bayramı qarşılamaq adətləri var.

Qazaxıstan

Qazaxlar Novruza Naurız deyirlər. Bu bayramda Naurız köje adlı xüsusi yemək hazırlanır. Güləş yarışları, atçılıq oyunları keçirilir və insanlar bayram axşamı axsaqqalların xeyir-duasını almağa gedirlər.

Özbəkistan

Özbəklərdə Novruz süfrəsi zəngin olur. Sumalak adlı xüsusi bayram şirniyyatı bişirilir. Şəhərlərdə böyük şənliklər, konsertlər təşkil edilir.

Türkmənistan

 Türkmənlərdə Novruz günü çadırlar qurulur və qədim türk mətbəxi təqdim olunur. At yarışları və xalq oyunları keçirilir.

Tatarlar və başqırdlar

 Tatar və başqırd xalqları Novruzu xüsusi mərasimlərlə qeyd edirlər. Bu xalqlarda Novruz gecəsi həqiqət gecəsi sayılır. İnsanlar gələcəklə bağlı niyyət tuturlar.

Uygurlar

 Uygurlar Novruz bayramında ailəvi süfrə açır, qohumlar və dostlar bir-birini ziyarət edir. Tonqallar qalayır və yeni ilin xoş keçməsi üçün dua edirlər.

Novruz bayramı türklərin tarixi, mədəniyyəti və inancları ilə sıx bağlı olan bir bayramdır. Qədim türklərdən başlayaraq, Göytürklər, Səlcuqlular, Osmanlılar və müasir türk xalqları bu bayramı yaşadaraq gələcək nəsillərə ötürmüşlər.

Bu gün də Novruz birliyimizin, bərəkətimizin və milli kimliyimizin simvoludur. Türk xalqları bu bayramı eyni coşqu ilə qeyd edərək tarixi köklərinə sahib çıxırlar.

Qədim türkcədə Novruz təbriki:

“Kun tugı bolsun! Qutluq tuğ, uluq qut!” (“Günəşin doğuşu mübarək olsun! Mübarək bayram, böyük xoşbəxtlik!”)

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(18.03.2025)