Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Beynəlxalq Ana Dili Günü hər il fevralın 21-də qeyd olunur və dünyada dil müxtəlifliyini qorumaq məqsədi daşıyır. Bu gün münasibətilə dünya dilləri arasında mühüm yer tutan türk dilləri haqqında geniş məlumat vermək yerinə düşər.

Türk dilləri on milyonlarla insanın ana dili, yüz milyonlarla insanın isə ünsiyyət vasitəsi olduğu böyük bir dil ailəsidir. Onların tarixi minilliklərə söykənir və zamanla müxtəlif bölgələrə yayılaraq zəngin inkişaf yolu keçmişdir.

 Türk dillərinin tarixi min illər öncəyə Altay dağları və Orta Asiya çöllərinə gedib çıxır. Dilçilərin əksəriyyəti türk dillərini Altay dil ailəsinə daxil edir və onların Monqol, Tunqus-Mançur, hətta Koreya və Yapon dilləri ilə müəyyən ortaq xüsusiyyətlərə malik olduğunu qeyd edirlər.

Türk dillərinin ilk yazılı nümunələri Orxon-Yenisey abidələri sayılır. Bu abidələr VI-VIII əsrlərə aid olub, qədim türklərin dili və mədəniyyəti haqqında qiymətli məlumatlar verir. Xüsusilə, Göytürk xaqanlığı dövründə yazılmış bu daş kitabələrdə Bilgə Kağan, Tonyukuk və Kül Tiginin adına olan mətnlər var.

Türk dillərinin inkişafını əsasən belə mərhələlərə ayırmaq olar:

1. Qədim Türk Dövrü (V-X əsrlər) – Orxon-Yenisey yazıları, Uygur türkcəsi.

2. Orta Türk Dövrü (XI-XV əsrlər) – Mahmud Kaşğarinin Divanü Lüğat-it-Türk əsəri, Səlcuqlular dövründə fars və ərəb dillərinin təsiri.

3. Yeni Türk Dövrü (XVI-XIX əsrlər) – Osmanlı, Çağatay, Azərbaycan, Tatar və digər yazılı türkcə nümunələrinin formalaşması.

4. Müasir Türk Dövrü (XX əsr – günümüz) – Sovet dövründə latın və kiril əlifbalarına keçid, müstəqillikdən sonra bəzi türk dövlətlərinin yenidən latın qrafikasına keçməsi.

Türk dilləri bugün Avropa, Asiya və Sibir ərazisində geniş yayılmışdır. Türk dillərinin əsas qrupları aşağıdakı kimidir:

1. Qıpçaq qrupu – Qazax, Qırğız, Başqırd, Tatar, Kumık, Qaraqalpaq, Qaraçay-Balkar və s.

2. Oğuz qrupu – Azərbaycan, Türkiyə, Türkmən, Qaşqay, Qaqauz dilləri.

3. Uyğur-Qarluq qrupu – Özbək, Uyğur dilləri.

4. Sibir qrupu – Saxa (Yakut), Tuva, Dolqan, Tofa və s.

5. Xəzər və Volqa boyu dilləri – Çuvaş, Xakas, Altay dilləri.

Türk dillərinin bir çoxu müasir dövrdə böyük danışan kütləsinə sahib olsa da, bəzi türk dilləri yox olmaq təhlükəsi ilə üz-üzədir. Xüsusilə, Rusiyada və Çində yaşayan bəzi türk xalqlarının dilləri (Tuva, Xakas, Dolqan və s.) tədricən danışıqdan çıxır.

Türk dillərinin inkişafı üçün mühüm addımlar:

• Ortaq türkcə layihələri – Türk xalqları arasında vahid ünsiyyət dili yaratmaq cəhdləri.

• Türk dövlətlərinin latın qrafikasına keçməsi – Azərbaycanın, Türkmənistanın, Özbəkistanın latın əlifbasına keçidi.

• Türk Akademiyasının yaradılması – Qazaxıstan, Türkiyə, Azərbaycan və Qırğızıstanın birgə təşəbbüsü.

Türk dilləri tarixi, zənginliyi və geniş yayılma arealı ilə dünya dilləri arasında mühüm yer tutur. Bu dillərin qorunması və inkişafı üçün elmi tədqiqatların aparılması, ortaq ünsiyyət vasitələrinin yaradılması və ana dilinin təbliği çox vacibdir. Beynəlxalq Ana Dili Günü münasibətilə hər bir türk xalqları öz ana dillərini qorumaq və inkişaf etdirmək üçün səylərini artırmalıdır.

Bu isə qədim türk abidələrinin dillə bağlı tövsiyyələridir:

1. “Tiligiŋizni saklaŋ, Türük bolup kalıŋ!” (Dilinizi qoruyun, türk olaraq qalın!)

2. “Tilini yoq etgən el, özü yoq bolur.” (Dilini itirən xalq, özü də yox olar.)

3. “Türük tilin unutmaŋ, budunuŋıznı bekleŋ!” (Türk dilini unutmayın, millətinizi qoruyun!)

4. “Til – elniŋ köküdür, kökiŋizni kesmeŋ!” (Dil – xalqın köküdür, kökünüzü kəsməyin!)

5. “Türük bolup yaşa, tiligiŋi yaşat!” (Türk olaraq yaşa, dilini yaşat!)

"Ədəbiyyat və incəsənət"

(21.02.2025)