Enver Aykol, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Türkiyə təmsilçisi
Beynəlxalq Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu ilə “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının birgə layihəsi olan TÜRK MƏDƏNİYYƏTİ ÜNLÜLƏRİndə bu gün sizlərə Türkiyə ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi Yakub Qadri Karaosmanoğlu barədə danışacağıq.
Türk edebiyatının önəmli simalarından biri olan Yakub Qadri Karaosmanoğlu (1889-1974), həm ədəbi, həm də siyasi kimliyi ilə Respublika dövrünün ən mühüm ziyalıları sırasında yer alır. Romanları, hekayələri, esse yazıları və siyasi məqalələri ilə ictimai dəyişimləri özündə əks etdirən Karaosmanoğlu, Qərbləşmə ağrılarını, aydın-xalq qarşıdurmasını və tarixi dönüşümləri dərinləmə işləmişdir.
Yaqub Qadri 27 mart 1889-cu ildə Qahirədə dünyaya gəlmişdir. Kökləri XVII əsrdə Qaraosmanoğlu ailəsinə uzanan bu nəslin mənşəyi Manisanın nüfuzlu əşraf ailələrindən biridir. Nənəsi Qara Məhəmməd Çavuşun nəslindən olan Əbdülqadir bəy, Qavalalı İbrahim Paşaya yaxınlığı səbəbilə Misirə köçmüş; Yaqub Qadri'nin atasının vəfatının ardından ailə 1895-ci ildə Manisaya qayıtmışdır. Bu dövrdə Çaybaşı Feyziyyə Məktəbi və İzmir İdadisində təhsil alan yazıçı, atasının ölümü ilə təhsilini yarıçıq qoyaraq anası ilə Misirə geri dönmüş, İskəndəriyyədə Fransız məktəbi "Frerler" və İsveçrə Liseyində orta təhsilini tamamlamışdır. Bu illərdə Fransa ədəbiyyatı ilə tanış olması onun ədəbi şəxsiyyətinin formalaşmasında həlledici rol oynamışdır.
Yaqub Qadri, 1908-ci ildə İstanbula köçdükdən sonra Məktəb-i Hüquqa qeyd olunmuş, lakin üçüncü sinifdə təhsilini yarımçıq qoymuşdur. İstanbulda Rəfiq Həlit Qaray, Şəhabəddin Süleyman kimi şəxslərlə tanış olmuş və "Fecr-i Ati" cəmiyyətinə qoşularaq ədəbi dünyaya addım atmışdır. İlk əsəri "Nirvana" (1909), "Rəsimli Kitab" jurnalında dərc olunmuş bir teatr pyesidir. Bu dövrdə o, Yahya Kamal ilə birlikdə "Yeni Yunançılıq" (Nev-Yunanilik) cərəyanını müdafiə etmiş, lakin bu təşəbbüs gözlənilən marağı qazanmamışdır.
Yaqub Qadri, 1916-1919-cu illərdə İsveçrədə keçirdiyi vərəm müalicəsindən sonra İstanbula qayıtmış və "İkdam" qəzetində Milli Mübarizəni dəstəkləyən yazılar yazmışdır. 1921-ci ildə Ankara hökumətinin dəvəti ilə Anadoluya keçərək Tədqiq-i Məzalim Heyətində çalışmış və Yunan işğalının izlərini sənədləşdirmişdir. 1923-1934-cü illər arasında Mardin və Manisadan millət vəkili olaraq siyasətə qatılmış, "Kadro" jurnalının qurucuları arasında yer almışdır. Jurnalın bağlanması ilə diplomat karyerası başlamış; Tiran, Praqa, Lahey, Bern və Tehranda səfir vəzifəsində çalışmışdır. 1955-ci ildə pensiyaya çıxaraq Türkiyəyə dönən yazıçı, 13 dekabr 1974-cü ildə Ankarada vəfat etmiş və İstanbulda dəfn edilmişdir.
Yaqub Qadri'nin ədəbi həyatı “Fecr-i Ati” cəmiyyəti ilə başlayır. "Sənət şəxsi və möhtərəmdir" prinsipini mənimsədiyi bu dövrdə, fərdi mövzuları işləyən mənsur şeirlər və teatr əsərləri yazmışdır. Yaqub Qadri, Ədəbiyyat-ı Cədidə dövründə ortaya çıxan mənsur şeir janrının ən əhəmiyyətli nümayəndələrindən biridir. Zəngin çağrışımlarla toxunmuş şeirlərini "Ərənlərin Bağından" və "Oxun Ucundan" adlı əsərlərində toplamışdır. Bu əsərlərdə, qədərcı, rind, asi və bədbin bir ruh hali, ahəngdar Türk dili ilə ifadə edilmişdir. Bu əsərlərdə Tövrat, İncil, Quran, peyğəmbər qissələri, Yunan mifologiyası, Fransız simvolist və parnasçı cərəyanları kimi müxtəlif elementlərin izləri görünür.
Balkan Müharibələri və I. Dünya Müharibəsinin yaratdığı ictimai travmalar, onun sənət anlayışını köklü şəkildə dəyişdirmişdir. O, artıq "sənət cəmiyyət üçündür" deyərək əsərlərində tarixi və sosial məsələlərə diqqət mərkəzləşdirmişdir.
Yaqub Qadri'nin ən əhəmiyyətli ədəbi irsi, 1922-1956-cı illər arasında nəşr olunan doqquz romanıdır. Bu əsərlər, Osmanlının son dövründən Cümhuriyyətə qədər uzanan prosesi təhlil edir.
Üç nəslin toqquşmasını bir qonaq evi və mənzil üzərindən əks etdirən "Kirayəlik Qonaq" romanı, Qərbləşmənin korrupsiyaedici təsirlərini simvolik şəkildə təsvir edir. Naim Əfəndinin ənənəvi dəyərləri ilə nəvəsi Sənihanın modernizmə olan həvəsi arasındakı gərginlik, ictimai parçalanmanın metaforasıdır.
"Nur Baba" romanı, Bektaşi təkkələrinin dünyəviləşməsini tənqid etdiyi üçün nəşr olunduğu dövrdə böyük etirazlara səbəb olmuşdur. Roman təkkənin dini funksiyasını itirərək şəhvət mərkəzinə çevrilməsi, dini qurumların çöküşünü təsvir edir.
"Sodom və Gomore" romanı, Mütarəkə dövrü İstanbulunu əks etdirir və işğal altındakı şəhərin əxlaqi çöküşünü Sodom və Gomora mifi ilə əlaqələndirir. Yaqub Qadri, Qərb həvəskarı züppə sinifin milli şüurdan məhrum olmasını kəskin dilə tənqid edir.
Milli Mübarizə dövründə ziyalı-kəndli arasındakı mədəni və fikir ayrılıqlarını təhlil edən "Yaban" romanı, kəndlinin "şüursuzluğu" və ziyalıların öz mədəniyyətlərinə yadlaşması vasitəsilə ictimai bir faciəni təqdim edir. CHP Roman Mükafatında ikincilik qazanan bu əsər, dövründə həm tərif, həm də tənqid almışdır.
“Bunun səbəbi, Türk ziyalısı, yenə sənsən! Bu xarabalıq vətən və yoxsul insan kütləsi üçün nə etdin? İllərlə, əsrlərlə onun qanını əmdikdən və onu bir posa halında sərt torpağın üstünə atdıqdan sonra, indi də gəlib ondan iyrənc duymaq haqqını özündə tapırsan. Anadolu xalqının bir ruhu var idi, nüfuz edə bilmədin. Bir başı var idi, aydınlatmadın. Bir bədəni var idi, qidalandıra bilmədin. Üstündə yaşadığı bir torpaq var idi! İşlədə bilmədin. Onu, heyvani hisslərin, cəhalətin, yoxsulluğun və qıtlığın əlində qoydun. O, sərt torpaqla quru göy arasında bir yabanı ot kimi bitdi. İndi, əlində oraq, buraya biçinə gəlmişsən. Nə əkdinki, nə biçəcəksən? Bu gicitkənləri, bu quru tikanlarımı? Əlbəttə ayaqlarına batacaq. Budur, hər yanın yarılmış halda qanayır və sən, acıdan üzünü buruşdurursan. Həsrətdən yumruqlarını sıxırsan. Sana əzab verən bu şey, öz əsərin, öz əsərindir!” (Yaban, s. 111)
Cümhuriyyətin ilk illərindən bəhs edən trilogiyanın ilk kitabı "Ankara", idealist kadrların yaşadığı ziddiyyətləri əks etdirir. Roman, inqilabların cəmiyyətə nüfuz etmə sancılarını dramatik şəkildə təsvir edir.
Yaqub Qadri'nin hekayələri iki dönəmə ayrılır: İlk dönəmdə ("Bir Sərəncam") fərdi mövzular işlənərkən, ikinci dönəmdə ("Milli Müharibə Hekayələri") Milli Mübarizənin ağrıları və ictimai problemlər ön plana çəkilir. "Nirvana" və "Sağanaq" əsərlərində ailə qurumunun dağılması və inqilab əleyhdarlığı təhlil edilir.
"Məcburi Diplomat" və "Siyasətdə 45 İl" kimi xatirə kitablarında o, siyasi və diplomatik təcrübələrini səmimi bir dillə təqdim etmişdir. "Anamın Kitabı" isə uşaqlıq xatirələrini ədəbi üslubla birləşdirir. Esselərində Qərb-Şərq ziddiyyətinə toxunan yazıçı, "Alp Dağlarından" əsərində mədəniyyətlər arasındakı əlaqələri sorğulayır.
Yaqub Qadri'nin əsərlərində əsas əlamətdar mövzu Qərbləşmənin səbəb olduğu şəxsiyyət böhranıdır. "Kirayəlik Qonaq"da ənənəvi dəyərlərin dağılması, "Sodom və Gomore"də əxlaqi pozğunluq, "Yaban"da isə kəndlinin modernləşməyə müqaviməti bu böhranı əks etdirir. Onun fikrincə, səthi Qərbləşmə cəmiyyəti kökündən uzaqlaşdırmış; ziyalılar isə xalqa yadlaşmışdır.
Yaqub Qadri Qaraosmanoğlu, 1932-ci ildə Vədat Nədim Tör və Şövkət Süreyya Aydəmir ilə birlikdə qurduğu "Kadro" jurnalında "xalq üçün, xalqa baxmayaraq" şüarını müdafiə etmişdir. Bu dövrdə yazdığı "Ankara" və "Panorama" kimi əsərlərində onun, yeni qurulan Cümhuriyyətin həyata keçirdiyi inqilabların cəmiyyətə necə kök salacağı sualına cavab axtardığı görünür.
Yaqub Qadri, əsərlərində kəndlini "geri" və "şüursuz" təsvir etməsi ilə tənqid olunmuşdur. "Yaban"dakı kənd təsviri gerçəkçilikdən uzaq hesab edilmiş; ziyalı ilə xalq arasındakı uçurumu şişirdiyi iddia edilmişdir. Tanpınar onun "reallığı bir ideologiyanın prizmasından gördüyünü" qeyd etmişdir. Buna baxmayaraq, Milli Mübarizəni ədəbiyyatla birləşdirməsi onu Cümhuriyyətin qurucu nəsli arasında xüsusi bir mövqeyə yüksəltmişdir.
Yaqub Qadri Qaraosmanoğlu, Türk ədəbiyyatında ictimai realizmin öncülərindəndir. Romanları Osmanlıdan Cümhuriyyətə keçidin sosioloji xəritəsini çıxararkən; hekayələri və esseləri dövrün siyasi ruhunu əks etdirir. Siyasi kimliyi ilə ədəbi duruşunu birləşdirən yazıçı, həm bir dəyişim dövrünün şahidi, həm də tərcüməçisi olmuşdur. Əsərlərindəki kəskin tənqidlər və ideoloji mövqe onu mübahisəli, lakin əvəzolunmaz bir simaya çevirmişdir. Yaqub Qadri, Türk ziyalısının daxili hesablaşmalarını və ictimai məsuliyyətini ədəbiyyatla birləşdirən əhəmiyyətli bir qələmdir.
Biblioqrafiya
Kenan Akyüz, Modern Türk Edebiyatının Ana Çizgileri: 1860-1923, Ankara: İnkılap Yayınevi, 2000.
Berna Moran, Türk Romanına Eleştirel Bir Bakış, İstanbul: İletişim, 2021.
İnci Enginün, Yeni Türk Edebiyatı Araştırmaları I, İstanbul: Dergâh, 2012.
Nazım Hikmet Polat, "Karaosmanoğlu, Yakup Kadri ", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 24, 2001.
Ahmet Hamdi Tanpınar, Edebiyat Üzerine Makaleler, Hazırlayan: Zeynep Kerman, İstanbul: Dergâh Yayınları, 2024.
Münire Kevser Baş, “Yakup Kadri Karaosmanoğlu”, Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü. https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/karaosmanoglu-yakup-kadri [Erişim Tarihi: 01.02.2025]
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(07.02.2025)
