Harun Soltanov, “Ədəbiyyat və incəsənət”

İnsan bəzən təkcə öz ruhunun dərinliklərində boğulmaz, bəzən də zamanın, cəmiyyətin, tarixdə açılmış yaraların, heç bağlanmayan, qanı illərlə axmağa davam edən qəlb iztirablarının içində itib-batar. Cem Karaca, bu dünyanın təkcə səs olaraq qavradığı, amma içində bir dövrün qəzəbini, fəryadını və bir daha geri dönməyən itkilərin həsrətini daşıyan adamdır.

O, yalnız bir müğənni, yalnız bir bəstəkar deyildi. O, qaranlıq bir dövrün qəlbində bir məşəl idi, səsi isə bir xalqın susmuş fəryadı, musiqisi isə zamana üsyanın ən bədii, ən fəlsəfi inikası idi.

O, cəmiyyətdən ayrı dayana bilməyən bir sənətkar idi. Onun üçün musiqi sadəcə ahəng deyildi, musiqi bir etiraz idi, musiqi bir tənqid idi, musiqi, sanki, nəfəs almaq, sağ qalmaq, öz varlığını tarixə həkk etmək üçün yeganə yol idi. O, yalnız səsi ilə danışmırdı, o, üsyan edirdi. O, hər nəğməsində zamanın içində basdırılmış və ya unudulmuş insanları danışdırır, onların sükut içində itən səslərini dünyaya çatdırırdı. Onun musiqisi xalqın içindən doğulmuşdu – küçələrin səsini, zavodlardakı yorğun fəhlənin nəfəsini, bir əsgərin səngərdə titrəyən ürəyini, bir dustağın dörd divar arasında boğulmuş ahını özündə daşıyırdı.

Cem Karaca, 5 aprel 1945-ci ildə İstanbulda dünyaya göz açdı. O, bir teatrçı ailəsində doğulmuşdu, anası Toto Karaca, səhnənin tanınmış adlarından biri idi. Bəlkə də, elə bu səbəbdən, onun qəlbindəki üsyan həmişə bir teatr kimi idi – amma bu teatrın səhnəsi həyatın ta özündən ibarət idi. O, səsi ilə yaratdığı hər bir musiqini bir oyun kimi canlandırır, hər notu, hər misranı sanki canlı bir obraz kimi təqdim edirdi. Səhnə, Cem üçün yad bir yer deyildi, əksinə, o, səhnənin arxasında böyüyən, pərdə arxasından aktyorları seyr edən, səhnə işıqlarının parlaqlığında formalaşan bir uşaq idi.

Teatr atmosferi onun bədii baxışını formalaşdırdı. O, səhnənin nə olduğunu, aktyorluğun gücünü, emosiyanın tamaşaçıya necə ötürüldüyünü hələ uşaq yaşlarında dərk etməyə başlamışdı. Amma onun qəlbi yalnız teatrla doymurdu – musiqi, sanki, qanında axırdı.

Cem Karaca yeniyetməlik illərində musiqiyə maraq göstərməyə başladı. 50-ci illərin sonlarında, Qərb dünyasında rok musiqisi partlayış yaşamağa başlayanda, bu yeni səs dalğası Türkiyəyə də gəlib çatdı. Elvis Presli, "The Beatles", "Rolling Stones"  bu adlar gənc Cem üçün ilham mənbəyi idi. O, gitara çalmağı öyrənməyə başladı və tezliklə bu musiqi forması ilə özünü ifadə edə biləcəyini anladı.

Onun ilk ciddi musiqi addımları 60-cı illərin əvvəllərində atıldı. Həmin dövrdə İstanbulda yaranmağa başlayan gənc rok qrupları Qərbin ritmlərini özlərinə uyğun şəkildə ifa edirdilər. Cem də bu dalğanın içində idi. O, Qərb musiqisini sevirdi, amma bu musiqinin ona yetərli olmadığını da hiss edirdi. Çünki o, təkcə rok ifaçısı olmaq istəmirdi. O, bu musiqini öz ruhuna uyğunlaşdırmaq istəyirdi.

Cem Karacanın Anadolu Roka gəlişi sadəcə təsadüf deyildi. O, yalnız bir rokçu ola bilərdi,amma o, daha çoxunu istədi. O, musiqinin yalnız əyləncə olmadığını, onun cəmiyyətin, insanların, bir millətin səsi ola biləcəyini dərk edirdi.

O, Qərbin sərt gitara riflərini, blues və rok in rol ritmlərini götürdü, amma bunları sadəcə təqlid etmədi. O, bu səsin içinə Anadolu musiqisinin ruhunu qatdı. Onun melodiyalarında türk xalq musiqisinin dərinliyi vardı. O, sazın və gitaranın, türkülərin və rok musiqisinin vəhdətini yaratdı.

İlk böyük addımı "Apaşlar" qrupu ilə oldu. O, bu qrupla birlikdə Anadolu Rok janrının ilk inqilabçılarından birinə çevrildi. Bu qrupun mahnıları sadəcə xarici rock musiqisinin türk variantı deyildi. Bu mahnılar yeni bir üslubun başlanğıcı idi. Onlar Anadolu türküsünü elektrik gitara və qərb harmoniyası ilə birləşdirərək tamamilə yeni bir musiqi forması yaratdılar.

Onun gənclik illəri musiqinin, sənətin və siyasi hərəkatların içində keçdi. O, öz dövrünün sərt siyasi dalğalarından, cəmiyyətin çırpındığı ideoloji qovğalardan kənarda qala bilməzdi. O, bu dünyanın təkcə tamaşaçısı olmaq istəmirdi. O, içində olmalı, onu dəyişdirməli, ona öz damğasını vurmalı idi. 60-cı illər Türkiyəsi qaynar bir qazan idi. Bir tərəfdə ənənə ilə qərb arasında qalmış bir xalq, digər tərəfdə siyasi mübarizələrin içində itən bir nəsil... Və bu qaynarlığın içində bir səs doğulurdu: bu, Cem Karacanın səsi idi.

Cem Karaca, musiqidə yeni bir yol açmaq istəyirdi. O, yalnız rok musiqi ifa edən bir sənətkar ola bilməzdi. Çünki o, Qərbin ahəngini Şərqin fəryadı ilə birləşdirmək istəyirdi. Anadolu Rok dediyimiz bu janr, əslində, Cem Karacanın ruhunda yetişən, onun içindən doğulan bir musiqi idi. O, xalq musiqisini təkcə yeniləmək yox, onu çağdaş, üsyankar və təpki dolu bir hala gətirmək istəyirdi. Onun mahnıları sadəcə əyləncə üçün deyil, həm də bir mübarizə üçün oxunurdu.

Bəzən musiqi təkcə notların düzülüşü, melodiyanın axıcılığı, ritmin vurğusu olmur. Bəzən musiqi bir cəmiyyətin qanayan yarasına çevrilir, çünki səsin özü bir etiraz formasıdır. Anadolu Rok elə bir janrdır ki, o, təkcə musiqi tarixində yeni bir səhifə açmadı, həm də bir xalqın ruhunu, onun azadlıq arzusunu və mübarizəsini simvolizə etdi. Və bu janrın içində bir səs var idi ki, onun titrəyişi milyonlarla insanın ürəyində əks-səda doğururdu, Cem Karaca.

O, yalnız Anadolu Rokun ifaçısı deyildi, o, bu janrın ruhunu formalaşdıran, ona fəlsəfi bir dərinlik qazandıran, onu bir siyasi və sosial manifestə çevirən adam idi. Anadolu Rok, Cem Karaca üçün təkcə musiqi növü deyildi. O, onun üsyanının dili, fəryadının melodiyası idi.

Anadolu Rok 60-cı illərin sonunda Türkiyədə yaranmağa başladı. Əslində, bu janr, iki fərqli musiqi dünyasının kəsişməsindən doğulmuşdu: bir tərəfdə Qərbin sərt, elektrik gitara ilə dolu, üsyankar və ekspressiv rok musiqisi, digər tərəfdə isə Şərqin min illər boyu nəsildən-nəslə ötürülən xalq musiqisi, türkünün fəlsəfi dərinliyi və sosial inikası.

Anadolu Rok, əslində, yalnız musiqi janrı deyil, bir cəmiyyətin öz kimliyini axtarışının bir nəticəsi idi. 60-cı illərdə Türkiyə sürətlə modernləşməyə çalışırdı, bir tərəfdən Qərbin texnologiyasını, elmini və mədəniyyətini mənimsəməyə çalışır, digər tərəfdən isə öz köklərini, ənənələrini, xalqına aid olan melodiyaları və dəyərləri qorumağa can atırdı. Anadolu Rok, məhz bu ikilikdən doğulan bir janr oldu.

Barış Manço, Moğollar, Erkin Koray, Edip Akbayram kimi sənətkarlar Anadolu Rokun əsas sütunlarını təşkil etsələr də, Cem Karaca bu janrı bir fəlsəfəyə, bir sosial üsyana çevirdi.

Cem Karaca Anadolu Rokun təkcə musiqi ifadəçisi deyildi, o, həm də bu janrın fəlsəfi və sosial dərinliyini müəyyən edən sənətkar idi. Onun musiqisi sadəcə ahəng deyil, həm də sözün gücü, lirikanın təsiri, cəmiyyətin içindəki problemlərin bir sənət formasında təqdim edilməsi idi.

Onun mahnılarında Anadolu insanının dərdi, fəhlənin alın təri, kəndlinin üsyanı, şəhərləşmənin gətirdiyi tənəzzül, siyasi çəkişmələrin yaratdığı böhranlar vardı. O, xalq musiqisinin nostalji melodiyalarını elektrik gitaranın sərtliyi ilə birləşdirir, mahnılarını sanki bir teatr tamaşası kimi ifa edirdi. Hər misrası bir hekayə idi, hər səsi bir fəryad, hər notu bir qiyam.

"Raptiye Rap Rap".. Bu mahnı Anadolu Rock-un ruhunu başa düşmək üçün ən gözəl nümunələrdən biridir. Həm musiqi, həm də söz baxımından o, Cem Karacanın satirik və cəmiyyətə qarşı tənqidi mövqeyini əks etdirir. "Raptiye Rap Rap", yalnız ritmik bir mahnı deyil, həm də bir cəmiyyətin ironik təsviridir. Karaca burada sanki siyasi və sosial hadisələri yumorla tənqid edir, amma bu yumorun arxasında dərin bir tənqid və üsyan var.

"Kerkük Zindanı" Bu mahnı isə onun Anadolu insanının iztirabını necə hiss etdiyinin bariz nümunəsidir. Kerkük türkmənlərinin yaşadığı faciələri, sürgünləri, zülmü və haqsızlıqları təkcə sözlərində deyil, səsinin titrəyən notlarında da hiss etdirmək istəyirdi. O, təkcə öz ölkəsinin deyil, bütün türk coğrafiyasının dərdlərini dilə gətirirdi.

Anadolu Rok, Cem Karaca ilə yalnız bir musiqi janrı olmaqdan çıxdı və bir ideologiyaya çevrildi. O, təkcə dinləniləsi mahnılar deyil, həm də cəmiyyətin problemlərinə işıq tutan manifestlər bəstələyirdi.

Onun "Tamirci Çırağı" mahnısı bir fəhlə uşağının hekayəsidir. Gənc bir usta köməkçisinin həyata baxışı, işlədiyi yerin sərt qaydaları, sosial siniflər arasındakı fərqlər, bütün bunlar sadə bir mahnıda ustalıqla ifadə olunmuşdu. "İşçisin sen işçi kal" ifadəsi, bu, Cem Karacanın Anadolu Roku necə bir üsyan vasitəsinə çevirdiyinin ən gözəl nümunələrindən biridir.

Cem Karaca Anadolu Roku sadəcə ifa etmirdi, o, onu yaşayırdı. O, bir cəmiyyətin içindən çıxan səsi idi və bu səsi musiqiyə çevirirdi. Anadolu Rokun içində xalqın qəm-kədəri, üsyanı, azadlıq arzusu vardı. Və bu janr, Cem Karacanın ruhu ilə birlikdə tarixə həkk olundu.

Bu gün biz Anadolu Roku dinləyəndə, təkcə keçmişi deyil, həm də bir xalqın taleyini eşidirik. Və Cem Karacanın səsi hələ də bu musiqinin içində yaşayır. Bir üsyanın səsi kimi, bir insanın, bir dövrün, bir fəlsəfənin əbədi mirası kimi.

Hər böyük sənətkarın musiqiyə gəlməsi sadə bir maraqdan, bir hobbidən başlayır, amma bəzi sənətkarlar üçün bu yol sadəcə bir seçim deyil, bir tale hökmüdür. Cem Karaca üçün musiqi elə bir tale idi ki, o, həyatın özü qədər qaçılmaz, qəlbinin atəşi qədər yandırıcı idi.

O, yalnız notların və səslərin insanı deyildi. O, səsi ilə danışır, notlarla düşünür, sözlərlə üsyan edirdi. Onun musiqiyə olan marağı bir uşağın oyuncağa duyduğu sadə cazibədən çox uzaq idi. Bu, ruhunun səsi idi, qəlbindəki mübarizənin bir ifadəsi. Və bu yol, onu ənənəvi melodiyalardan çıxararaq sərt gitara riflərinin, sərhədsiz bir ifadə azadlığının içində Anadolu Rokun ən parlaq simasına çevirəcəkdi.

Amma ən vacib məqam budur. O, bu üsyanı təkcə sözlərlə deyil, musiqi ilə edirdi. Onun səsi güclü idi, çünki o, həqiqəti söyləyirdi. Onun musiqisi cəsarətli idi, çünki o, cəmiyyətin qaranlıq tərəflərini işıqlandırmaqdan çəkinmirdi.

Cem Karaca üçün rok musiqisi yalnız bir janr deyildi, bu, onun ruhunun formalaşma prosesi idi. O, rok musiqisini bir silah kimi istifadə etdi, bir mübarizə vasitəsinə çevirdi. O, Bob Dilan kimi şairlərdən ilham aldı, Rolling Stones və "The Doors"un üsyankar ruhunu öz musiqisinə qatdı. Amma ən önəmlisi, o, bu musiqini Anadolu torpağına uyğunlaşdırdı.

Rok onun üçün sadəcə qərbli olmaq demək deyildi, bu, özünü ifadə etmək, Anadolu insanının səsini dünyaya duyurmaq idi. O, musiqidə öz vətənini tapdı, vətənində isə musiqisini. Bu iki anlayış onun üçün ayrılmaz idi.

Cem Karaca musiqiyə sadə bir həvəsdən gəlmədi. O, bir teatr övladı idi, amma öz dramını musiqidə yazdı. O, Qərb musiqisinə heyran idi, amma onu kor-koranə təqlid etmədi. O, xalq musiqisinin dərinliyini dərk edirdi, amma onu yalnız ənənə kimi qəbul etmədi. O, yeni bir yol açdı.

Onun roka gəlməsi bir təsadüf deyildi. Bu, bir inqilab idi. Və bu inqilabın nəticəsi olaraq, Anadolu Rok yarandı. O, bu janrı yaratmadı. O, bu janrın ruhu oldu.

Cem Karaca təkcə bir sənətkar deyildi, o, həm də bir dövrün vicdanı idi. Onun musiqisi təkcə bir janrın formalaşması ilə yox, həm də bir cəmiyyətin ağrıları ilə yoğrulmuşdu. O, sadəcə notlarla danışmırdı, o, üsyan edirdi. Lakin hər üsyanın bir bədəli var idi. 1980-ci ilin hərbi çevrilişi gəldikdə, Cem Karaca artıq təkcə bir musiqiçi deyil, dövlət üçün təhlükə hesab edilən bir səsə çevrilmişdi. Və bu səs susdurulmalı idi.

1970-ci illər Türkiyədə siyasi çaxnaşma dövrü idi. Sol və sağ ideologiyaların küçələrə çıxdığı, universitetlərdə, meydanlarda, fabriklərdə mübarizə apardığı bir zaman idi. Cəmiyyət bölünmüşdü – bir tərəfdə işçilər, tələbələr və inqilabçılar, digər tərəfdə isə mühafizəkar güclər və dövlətin sərt siyasəti. Və bu mübarizənin ortasında Cem Karaca vardı.

Onun mahnıları bir fəhlənin əzabını, bir işsizin ümidsizliyini, bir kəndlinin çarəsizliyini dilə gətirirdi. "Namus belası", "1 Mayıs", "Kerkük Zindanı" kimi mahnılar, sadəcə musiqi deyil, bir çağırış idi. Bu çağırış isə onu getdikcə hökumətin gözündə təhlükəli bir adam edirdi.

1979-cu ildə Cem Karaca konsertlər vermək üçün Almaniyaya yollandı. Lakin onun üçün artıq dönüş yolu bağlanmışdı. 1980-ci ildə Türkiyədə hərbi çevriliş oldu. Ölkə hərbi diktatura altında idarə olunmağa başladı və yeni hökumət fərqli fikirləri susdurmağa qərar verdi. Cem Karaca dövlət tərəfindən “vətən xaini” elan edildi, onun geri dönməsi üçün ultimatum verildi. Onun musiqisi qadağan edildi, mahnıları efirdən çıxarıldı. Amma o, geri qayıtmadı. Çünki bilirdi ki, qayıtsa, onu susduracaqdılar.

Cem Karaca üçün sürgün sadəcə fiziki olaraq bir yerdən uzaq olmaq demək deyildi. O, vətənindən qoparılmışdı, lakin ruhu hələ də o torpaqlarda idi. O, İstanbulun dar küçələrini, Boğazın sahillərini, Anadolu torpağını düşünürdü. Bu həsrət onun musiqisində əks olundu.

“Hasret” – Həsrətin Mahnısı

1980-ci illərdə o, Almaniyada yaşadı. Lakin içindəki vətən həsrəti onu rahat buraxmırdı. O, məcburi bir qəriblik içində idi və bu qəriblik onun yaradıcılığında dərin izlər buraxdı. 1980-ci illərdə çıxardığı Hasret albomu, onun sürgün dövrünün ən təsirli əsərlərindən biri oldu. Bu albomda o, öz doğma torpaqlarına olan sevgisini, İstanbulun dar küçələrinə, Anadoluya, oradakı insanlara olan həsrətini musiqi ilə izah edirdi.

Mahnılarında təkcə ayrılıq yox, həm də bir üsyan vardı. O, sadəcə vətənini sevməmişdi, o, vətənindəki ədalətsizliyi görmüşdü. O, susmaq istəmirdi.

“Cem’in Cem’i”.. Kimlik Axtarışı.. Sürgündə olduğu illərdə Cem Karaca yalnız vətənindən uzaq düşmədi, o, öz kimliyini də yenidən kəşf etdi. Onun musiqisi dəyişdi. O, daha çox introspektiv oldu, daha fəlsəfi, daha kədərli. 1987-ci ildə çıxardığı "Cem’in Cem’i "albomu, bu dəyişikliyin ən böyük sübutu idi.

Bu albomda o, öz ruhunu axtarırdı. O, sadəcə bir siyasi sürgün deyildi, o, həm də bir insan olaraq öz keçmişini və gələcəyini düşünürdü. Vətənindən uzaq düşmüş bir musiqiçi üçün ən böyük sual bu idi: Mən kiməm?

“Raptiye Rap Rap”  Siyasi Satira.. Sürgün illərində yazdığı ən məşhur mahnılardan biri Raptiye Rap Rap idi. Bu mahnıda o, cəmiyyətin absurdluğunu, insanın sistem içindəki rolunu ironik bir dillə təsvir edirdi. Mahnının ritmi enerjili və komik idi, amma sözlərində dərin bir məna gizlənmişdi. O, Türkiyədə baş verən haqsızlıqlara, insanların aldanmasına, siyasətin absurd teatrına gülürdü.

Bu, yalnız bir rok mahnısı deyildi. Bu, sistemə qarşı bir satira idi. O, bir tərəfdən həsrət çəkirdi, bir tərəfdən isə xalqının hansı istiqamətə getdiyini düşünürdü. O, xalqına səslənirdi, amma səsi artıq uzaqdan gəlirdi.

1987-ci ildə Türkiyədə hökumət dəyişdi və Cem Karacanın ölkəyə dönməsi üçün ümid işığı yandı. Yeni rəhbərlik siyasi sürgünlərə amnistiya elan etdi. Ona geri dönməsi üçün şans verildi, amma bu, şərtlərlə idi.

O, 1987-ci ildə vətəninə döndü. Hava limanında onu sevənləri gözləyirdi. Amma o, tamamilə geri dönmüşdümü? İnsan sürgündə olanda yalnız torpaqdan yox, bir hissəsindən də qopur. O, yenidən musiqisini yazmağa başladı, amma içindəki yara heç vaxt tam sağalmadı.

Cem Karaca üçün sürgün sadəcə bir dövr deyildi. Bu, onun şəxsiyyətinin, musiqisinin və fəlsəfi baxışlarının yenidən formalaşdığı bir mərhələ idi. Bu dövrdə o, musiqinin nə qədər güclü bir silah olduğunu anladı. O, vətəndən uzaq düşsə də, onun səsi hələ də milyonlarla insanın qəlbində çalınırdı.

Bu illər onun üçün ağır idi, amma onu daha da gücləndirdi. O, sadəcə bir müğənni deyildi. O, bir dövrün, bir ideologiyanın, bir üsyanın simvolu idi. Və sürgündə keçirdiyi illər onun bu simvolu tamamlamağına kömək etdi.

Onun mahnıları indi də səslənir. Onun "Hasret"i, "Raptiye Rap Rap"ı, "Tamirci Çırağı" hələ də yaşayır. Və bu, sübut edir ki, həqiqi sənətkarlar nə zamandan, nə məkandan, nə də sistemlərdən asılı deyillər. Onlar həmişə yaşayacaqlar..

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(04.04.2025)