Nərgiz Mustafayeva, “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

Azərbaycan xalq təqvim inanclarında baharın ilk 40 günü Qarayaz adlanır. Bu dövr Boz aydan sonra başlayır və Tərçıx dövrü başlayanda yekunlaşır.

Qədim xalq təqviminə görə bu dövr elin, obanın həyatında çətin, ağır bir dövr sayılarmış. Yaz fəsli olmağına baxmayaraq havalar soyuq keçərmiş. Qarayaz dövrü üçün atalarımız 40 şələ odun, 40 çuval saman saxlamağı məsləhət görərmişlər. Bununla bağlı el arasında müxtəlif deyimlərdə mövcud imiş, buna misal olaraq: “Novruz günü yaz olar, 40 kötük də az olar”, “Bayramdan sonra 40 kötük yanar”. Buna görə də nənə babalarımız Qarayaz çıxmamış sobaları yığışdırmazlarmış. Qarayaz dövründən bir ay keçəndən sonra deyərmişlər ki, yazın “qırxı” çıxdı.

El arasında Qarayaz bir neçə dövrə bölünür. Mart ayının 6-dan aprel ayının 6-na kimi olan dövr “murdar üşüyən ay”, aprel ayının 6-dan - 15-nə kimi olan dövr isə “qarının borcu” adlanır.

Rəvayətə görə, mart ayının sonunda havanın isindiyini görən qarı oğlaqlarını çölə buraxır və sevindiyindən deyir: “Mart, gözünə barmağım, yaza çıxdı oğlağım”. Qarının bu sözlərindən acıqlanan Boz ay yazdan xahiş edir ki, ona 15 günlük borc versin. Yaz razı olur və Boz ay elə bir tufan qoparır ki, qarının oğlaqları tələf olur.

Ümumiyyətlə bu dövrə aid bir çox deyimlər var. Mart ayının sonundan aprel ayının ilk on günlüyünü “keçiqıran” dövrü də adlandırarmışlar. Belə ki, həmin dövrdə havalar soyuq keçir. Keçilər şaxtaya dözümsüz olduğundan qışdan arıq çıxır, yazın soyuğuna tab gətirə bilməyib qırılırlar.

Xalq təqvimində mart ayının 7-si ilə aprel ayının 7-si arasında əsən küləklər “boz külək” adlanarmış. Havanın quraq keçməsi ilə quru küləklər də müşahidə olunarmış və bu küləyə isə “qara yel” deyilərmiş. Yazın erkən dövründə mülayim küləklərin əsməsi ilə ağaclar tumurcuqlayar, belə küləyə isə “tumurcuq açan” külək deyərmişlər. 

Ümumiyyətlə yazın havası müxtəlif cür təsvir olunur. Misal üçün yarı qar, yarı dolu formalı yağıntı düşür ki, buna “çoban yarması” deyirlər. Bəzən günəşli havada qısa müddətli günyağışı yağar və buna “tülkü toyu” və ya “qurd quzulaması” deyərmişlər.

Nənə babalarımız aprel ayının 5-7-nə kimi olan dövrü “camışqıran”, “kərnəbut” dövrü də adlandırıblar. Belə qənaətə gəlmək olar ki, “kərnəbut” və “camışqıran” eyni dövrləri əhatə edirlər, yəni Novruzdan sonra 15 gün olan vaxtı.

Qarayazın özünü müxtəlif cür adlandırarmışlar: “danaqıran”, “keçiqıran”, “oğlaqqıran”, “yatar-durmaz”, “gedər-gəlməz”, “davardoymaz”.

“Danaqıran” folklor nümunələrində belə rəvayət olunur ki, danaqıran çiçəyinin açdığını görən bir kişi mal-qarasını yaylağa çıxarar. Yaylağa özü ilə 40 ədəd şələ ot, 40 ədəd kötük odun, 40 ədəd çörək götürər. Birdən hava tutular, çovğun qopar, qar yağar. Hava açılmaz və kişi 40 ədəd şələ otu mal-qaraya yedizdirər, 40 ədəd çörəyi özü yeyər, 40 ədəd kötüyü isə yandırar. Ot şələsi bitdiyindən kişinin mal-heyvanı acından tələf olar. Peşmançalıq keçirən kişi deyər: “Ay bunu qırx deyən zalım, əlli deyərdin də”.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(03.04.2025)