Kübra Quliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

İnsan həyatını tələsərək keçirir. Uşaqlıqdan bizi tələsdirirlər: "Tez böyü! Tez oxu! Tez iş tap! Tez evlən! Tez uşaq sahibi ol! Tez yaşlan, sonra isə yaşadıqlarını xatırla!" Sanki həyat bir yarışdır və hamı finiş xəttinə birinci çatmaq istəyir. Amma əslində, bu finiş xəttində hamını eyni şey gözləyir: "Keçmişə baxış və suallar."

Bəs bu tələskənliyin sonu haradır? Zamanın irəlilədiyini düşünürük, amma tarixə baxdıqda, insanlığın eyni dövrələri təkrarladığını görürük. Tarixin səhifələrini vərəqlədikcə, bir imperiyanın digərinin qalıqları üzərində qurulduğunu, bir müharibənin digərinin davamı olduğunu anlayırıq. Bəs irəliləyiş hardadır?

Tarix irəli gedirmi? Yoxsa təkrarlanır?

Tarix boyu sivilizasiyalar yüksəldi, inkişaf etdi və sonda çökdü. Qədim Misir fironları tanrı elan edildi, min illərlə fironlara ibadət olundu. Lakin bir gün bu imperiya yox oldu və onun yerini Roma aldı. Roma da gücün zirvəsinə çatdı, lakin onun da çöküşü qaçınılmaz oldu. Ondan sonra Osmanlı gəldi, İngiltərə imperiyası yüksəldi, SSRİ yarandı və dağıldı.

Tarixin hər mərhələsində insanlar öz dövrlərini ən müasir, ən ağıllı, ən irəliləmiş dövr hesab ediblər. Roma vətəndaşları öz qanun sistemlərini mükəmməl sayırdılar, Orta əsrlər Avropasında insanlar kilsənin gücünü dəyişməz hesab edirdilər, 20-ci əsrin insanları kommunizmin və ya kapitalizmin dünyanı dəyişəcəyinə inanırdılar. Amma tarixə dönüb baxanda görürük ki, biz eyni şeyləri təkrar-təkrar yaşayırıq.

Müharibələr bitmir, sadəcə forması dəyişir. Əgər orta əsrlərdə xalqlar bir-birini qılıncla məhv edirdisə, bu gün informasiya müharibələri gedir. 100 il əvvəl insanlar aclıqdan əziyyət çəkirdi, bu gün isə psixoloji problemlər içində boğulurlar. İnsanlar ədalət və bərabərlik uğrunda mübarizə aparır, amma bu mübarizə əsrlərdir davam edir. Əgər dünya həqiqətən irəliləyirsə, niyə hələ də eyni problemlərlə qarşılaşırıq?

İnsan həqiqətən dəyişirmi?

Tarix təkcə hadisələr deyil, həm də insanın dəyişməz xarakterinin sübutudur. Aristotel insanın əxlaqını araşdırarkən, insanın əbədi olaraq "xoşbəxtlik" axtarışında olduğunu demişdi. Bunu Platon da təsdiqləmişdi. Amma eyni zamanda, insanlar hakimiyyət, güc, sərvət üçün bir-birini məhv etməkdən də çəkinmirlər.

Zamanın dəyişdiyini düşünürük, amma insanın psixologiyası dəyişmir. Şöhrətpərəstlik, eqoizm, qorxu, gücə can atma hissləri qədimdən bəri insanın əsas instinktləridir. Qədim Romada insanlar çörək və əyləncə üçün amfiteatrlarda bir-birini qətlə yetirirdi, bu gün isə insanlar televiziyada və sosial mediada başqalarının məhvinə tamaşa edirlər. Əvvəllər insanlar fiziki döyüşlərdə bir-birini öldürürdü, bu gün isə psixoloji savaşlar aparırlar.

Sistemlər, ideologiyalar, rejimlər dəyişir, amma insanın mahiyyəti eyni qalır. Qorxu, ümid, sevgi, nifrət – bunlar insanın min illər əvvəl də hiss etdiyi duyğular idi, bu gün də eynidir. İnsan irəlilədiyini düşünür, amma əslində, eyni duyğuları fərqli şəkillərdə yaşayır. Bəs bu, inkişafdırmı?

Kapitalizm: Yeni feodalizm?

Müasir dövrdə insanlar azad olduqlarını düşünürlər. Amma sistemlər sadəcə formalarını dəyişir. Əgər orta əsrlərdə feodalizmdə insanlar torpaq sahiblərinə işləyirdilərsə, bu gün böyük korporasiyalar eyni rolu oynayır. İnsanlar azad əmək bazarında işlədiklərini düşünürlər, amma əslində böyük bir sistemin çarxlarında bir dişli kimi fırlanırlar.

Sənaye inqilabı insanlara yeni imkanlar vəd etdi, amma eyni zamanda daha çox insanı maaş sisteminə bağladı. İnsanlar əvvəlcə torpağa bağlı idi, sonra fabriklərə, sonra ofislərə. İndi isə texnologiya insanları daha da sıx bir sistemin içinə salıb: bank kreditləri, borclar, iş yerlərində sonsuz rəqabət və istehlak çılğınlığı.

Əgər insanlar həqiqətən azaddırsa, niyə hamı tələsir? Hamı niyə bir yarış içindədir? Niyə hər kəs pul qazanmağa, daha çox istehlak etməyə, daha çox işləməyə məcburdur?

Fərdi həyat: İnsan hara gedir?

Bütün bu tarixi və sosial məsələləri kənara qoysaq, fərdi səviyyədə insan hara gedir? Uşaqlıqda tələsirik böyüməyə, böyüyəndə tələsirik oxumağa, oxuyanda tələsirik işləməyə, işləyəndə tələsirik ailə qurmağa, sonra isə tələsirik qocalmağa və sonda tələsərək həyatımızı başa vururuq.

Amma bir gün dayanıb sual veririk: "Mən niyə bu qədər tələsirdim?" Həyatın sonunda əksər insanlar keçmişə baxıb eyni peşmanlığı yaşayır: "Daha çox yaşamalı idim, daha çox anı dəyərləndirməli idim."

Bəlkə də ən böyük sual budur: əgər həyat bir yarışdırsa, finiş xəttində bizi nə gözləyir? Və ən əsası, bu yarış həqiqətən irəliyəmi aparır, yoxsa biz sadəcə dairə vururuq?

Nəticə: Zamanın əqrəbi hara gedir?

Hər kəs tələsir. Həm fərdi, həm sosial, həm tarixi baxımdan hamı tələsir. Amma zamanın əqrəbi həqiqətən irəli gedirmi, yoxsa biz onu geriyə çəkirik?

Tarix təkrarlanır, insanlar eyni instinktlərlə yaşayır, sistemlər dəyişir, amma mahiyyət eyni qalır. İnsanlıq inkişaf etdiyini düşünür, amma keçmişin xətalarını təkrar edir.

Bəlkə də ən böyük dərs budur: biz zamana qalib gələ bilmərik. O bizi aparır, biz onu yox. O irəli gedir, amma bəzən biz geriyə çəkirik.

Bəs sən? Sən zamana tabe olursan, yoxsa onunla savaşırsan? Sən də tələsirsən, yoxsa dayanıb baxmağa cəsarətin çatır?

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(01.04.2025)