İmran Verdiyev, Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi. “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Oğuz təmsilçisi
Novruz xalqımızın ən sevimli bayramıdır. Həm də çox qədim tarixi və fəlsəfəsi olan bayram. Onu insan iradəsi yaratmayıb. Novruz təbiətin bayramıdır, dindən və siyasətdən uzaq bayramdır. O, günəşlə yerin kainatdakı dövranının xoşbəxt bir anının, ilk növbədə günəşin yerdəki timsalı olan odun-ocağın bayramıdır. Azərbaycanda həmişə torpağın, təbiətin oyanışının, mənəvi saflığın, bərabərliyin bayramı olub Novruz bayramı.
Onsuz da gözəl olan Novruzu daha da gözəlləşdirən və maraqlı edən onun əsrlərlə yaşayan zəngin adət-ənənələridir. Qulaq falı və qapıpusma, tonqal qalamaq və tonqal üzərindən hoppanmaq, göyə yandırılmış lopa (şar) atmaq, səməni cücərtmək, yumurta boyamaq və yumurta döyüşdürmək, milli yeməklər və Novruz bişintiləri hazırlamaq, papaq atmaq, üzük falına baxmaq, süfrələrdə şam yandırmaq, küsülüləri barışdırmaq, Kosa-kosa və kəndibaz oyunu, yeni paltarlar geyinmək, imkansızlara və qohum-qonşuya bayram payı göndərmək, nəğmələr, Novruz alqışları söyləmək və digər bu kimi adətlər onun arxaik ritual elementlərindəndir. Onu da qeyd edək ki, Novruz adətləri dinindən və inancından asılı olmayaraq bütün türklərin mövsümlə bağlı icra etdikləri ortaq rituallardır. Onların heç biri təsadüfdən yaranmayıb və hərəsinin öz yeri, öz fəlsəfəsi var.
Söz vaxtına çəkər deyiblər. Bu günlərdə artıq 65-70 yaşlı tay-tuşlarla keçən bir məclisdə Novruz bayramından söz düşmüşdü. “Saqqalı uşaqlar”la həsrətlə o günləri, olub-keçənləri yada saldıq. Hətta ağsaqqallardan Elbrus kişi M.Şəhriyarın məlum misralarını da söylədi:
Şal istədim mən də, evdə ağladım,
Bir şal alıb tez belimə bağladım,
Qulamgilə qaçdım, şalı salladım,
Fatma xala mənə corab bağladı,
Xan nənəmi yada salıb ağladı.
Məclisdəki söhbətlərdən bir daha əmin oldum ki, Novruzda qaladığımız tonqalların, yandırıb göyə atdığımız lopaların (şarların) tüstüsünün iyi uşaqlığımızın ən gözəl ətri, bayram plovunun və bişintilərinin, yumurta döyüşündə qazandığımız yumurtaların tamı damağımızın unudulmaz dadı, Kosa-kosa və kəndbirbaz tamaşaları həyatımızda baxdığımız ən gözəl teatr tamaşası, bayram günlərində başımıza gələn macəralar isə dünyanın ən məşhur macəra romanları kimi hələ də yaddaşlarda yaşayır. Nə xoş bizlərə ki, bu mərasimlərin hamısının şahidi, çoxunun da fəal iştirakçıları olmuşuq.
Bildiyiniz kimi, Novruza aid olan bayram adətlərindən biri də zaman-zaman müxtəlif cür adlandırılan torbaatmaqdır. Mənbələr göstərir ki, bu adətin tarixi çox qədimlərə gedib çıxır. Orta əsrlərə aid yazılı qaynaqlarda “torba atmağın” zərdüştlük dönəmində mövcud olduğu və onun xüsusi icraçılar – Zərdüşt kahinləri tərəfindən yerinə yetirildiyi haqqında məlumat verilir. Deyilənə görə, sonralar bu işi dərvişlər icra edirmişlər.
AMEA-nın Folklor İnstitutunun Mərasim Folkloru şöbəsinin böyük elmi işçisi, fəlsəfə doktoru A.Əhmədli deyirdi ki, torba atanların üzü görünməli deyildi. Çünki bu şəxslər həm də ruhu imitasiya edirdilər. Əslində aparılan pay ruhun payıdır. Pay yığan həmin il dünyasını dəyişmiş insanların ruhunu imitasiya edirmiş kimi qapıya gəlib o payı aparırdı. O dövrdə yığılan pay dənli bitkilərdən ibarət imiş. İndiki kimi bişintilərdən ibarət deyilmiş. Bu məlum “Kasa çaldı” ritualına bənzəyirdi. Bu gün “papaqatdı” mərasimi əslində qurban vermə ritualıdır. Ruhun payını vermək, təbiətə qurban verməkdir.
Sonralar “torba atmaq” ifadəsi “qurşaqatmaq” və ya “şalsallamaq”, baca-baca, “yaylıqatmaq” və ya dəsmalatmaq”la əvəzləndi. İndi bu adətə daha çox “papaqatmaq” deyilir. Tədqiqatçıların fikrincə, bu ad dəyişmələrinin səbəbi məişət mədəniyyətində baş vermiş dəyişikliklər olub.
Uşaqlıq xatirələrimə istinadən bildirəm ki, ötən əsrin 60-cı illərində biz buna ya “yaylıq atmaq” (əl yaylığı), ya da “dəsmal atmaq” deyərdik. Mərasimə beş-üç gün qalmış uşaqlarla 4-5 nəfərlik dəstələr düzəldərdik. Dəstələr öz “fəaliyyət planlarını” hazırlayardılar. Hər şey əvvəldən dəqiq planlaşdırılırdı. Hardan başlayıb, harda qurtaracağımızı, kimlərin evinə yaylıq və ya dəsmal atacağımızı, son toplaşma məntəqəmizi müəyyənləşdirərdik. Prosesdə əsasən qohum-qonşu, tanış-biliş ailələr “hədəf” alınardı. Hər evə dəstənin adından bir dəsmal və ya yaylıq atardıq. Ev sahibi də dəstənin bir neçə nəfərdən ibarət olduğunu nəzərə alaraq gücü çatan qədər pay qoyardı. Dəsmala qoyulan paylar bir torpada toplanardı. “Əməliyyat” hava qaralanda başlayar, təxminən 3-4 saat çəkər, adətən saat 22-23-ə kimi başa çatardı.
Axırda hamı əvvəldən müəyyən olunmuş yerdə toplanar, torbadaki bayram payı dəstə üzvləri arasında dədə malı kimi bərabər bölünərdi. Sonra digər dəstələrin üzvləri də gələr, bayram sovqatlarından yeyə-yeyə başımıza gələnlərdən danışar, deyib-gülər, sağollaşar və sevinə-sevinə evlərimizə dağılardıq. Evlərdə də bizi maraqla gözləyərdilər. Çatan kimi bayram paylarımıza baxar, nəyi kimdən topladığımızla maraqlanar, söhbətlərimizi maraqla dinləyərdilər. Topladığımız bayram payları evlərimizdəki bişintilərdən daha ləzzətli gələrdi bizə. Onlardan bir neçə gün istifadə edərdik.
Onu da deyim ki, kəndimizdə bizlərlə birlikdə qızlar da yaylıq atırdılar. Amma onları yolda-izdə itdən-pişikdən qorumaq bizim işimiz idi. Bunun üçün qızların valideynlərinə söz verirdik. Və öz borcumuzu şərəflə yerinə yetirirdik.
O vaxtlar “papaqatmaq” ifadəsini çox nadir hallarda işlədilirdi. Lakin 60-cı illərin sonlarından bu ifadə kütləvi şəkildə işlənməyə başlanmışdı. Bizcə, bu, etnoqrafik fonun dəyişməsi ilə əlaqəli olmuşdur. Amma prosesin adı “papaq atmağa” çevrilsə də, əslində uşaqların əksəriyyəti yenə də əvvəlki kimi yaylıq və ya əl dəsmalı atırdı.
Təəssüf ki, son illər bu gözəl Novruz adəti barədə xoş olmayan bir sıra söz-söhbətlər meydana çıxmışdır. Bizcə, belə söz-söhbətlərin yaranmasını təsadüf hesab etmək olmaz. Çünki sosioloq Ə.Qəşəmoğlunun da dediyi kimi, "Xüsusi mərkəzlər var. Onlar müxtəlif cür siyasi yönlü texnologiyalar hazırlayır ki, xalq öz adət-ənənələrinə, folkloruna şübhə ilə, yuxarıdan aşağı baxsın və onu təftiş eləsin. Bu gün ortaya atılanlar hamısı siyasi texnologiyalardır. Maraqlı olan siyasi və dini dairələr adətən, xalqımıza məxsus milli-mənəvi dəyərlərin gözdən salınmasının tərəfdarı olurlar ki, yaranmış boşluqdan istifadə edib, öz dəyərlərini cəmiyyətin beyninə yeritsinlər. Bunun üçün də biz çox ehtiyatlı olmalıyıq”. Adət-ənənələrimizə sahib çıxmalıyıq.
İndi bəzi milli şüurdan kasıb olanlar papaq atmağın yaxşı iş olmadığını, keçmişdən qalmış və artıq köhnəlmiş adətlərdən hesab edirlər. Nəinki öz ovladlarını, hətta qohum-qonşunun uşaqlarını da papaq atmağa getməkdən çəkindirməyə çalışırlar. Hətta “Nə var, konfet, qoğal, paxlava, şəkərbura, yumurta … görməmisən?. Otur evdə, mən bunların hamısını alaram sənə,-” deyənləri də görmüşəm. Yalançı canıyananlıqla “Camaat özünü zorla dolandırır. Nə var qapılara düşüb ortaq olursunuz. Bəlkə, kiminsə pay verməyə heç nəyi yoxdur”,- deyənləri də görmüşəm.
Hər şeyi maddiyyatla, mədəyə gedənlərin qədəri ilə ölçən bu adamlar anlamırlar ki, papaq atmaq sadəcə sovqat toplamaq deyil. Papaq atmaq həm də sosiallaşmadır, uşaqların ünsiyyət bacarıqlarının formalaşması, kasıb ailələrdən olan balacaların sevindirilməsidir. Sosial paylaşmadır, birlikdir, dostluqdur, yoldaşlıqdır. Həm də qonşuluq, qohumluq münasibətlərində mehribançılıqdır. Bir sözlə, bu adətin o qədər gözəl tərəfləri var ki, sadaladıqca bitməz. Ona görə papaqatmanın düzgün olmaması iradı gülüncdür. Özünüz deyin; uzunlu günü komputerin qarşısında oturmaq, telefonla oynamaq, güzgünün qabağında selfie çəkmək, zərərli vərdişlərlə məşğul olmaq və s. yaxşıdır, yoxsa papaq atmaq?!
Qaldı camaatın kasıb olması söhbətinə. Bəli, kasıb və imkansız ailələr var. Amma bilin və unutmayın ki, xalqımız bayram tədarükünə və hazırlığına bir neçə ay əvvəldən başlayır. Varlı və ya kasıb olmasından asılı olmayaraq, hamı papaqatanları həsrətlə gözləyir. Kasıb dediyiniz ailələr xüsusilə. Şəxsən bizim kənddə kiminsə evinə papaq atan uşaqlar gəlməsə, ev sakinləri bikef olurlar. Hətta bəziləri küçəyə çıxıb uşaqları onlara da papaq atmağa “təhrik edirlər”. Bu da mümkün olmasa, səhər hazırlanmış həmin payları xonçaya yığır, küçəyə çıxıb uşaqlara paylayır və papaq atmağa gəlmədiklərinə görə hətta onları “danlayırlar da.”
“Papaqatmaq” ifadəsi ilə bağlı söylənən daha bir məsələ barədə. Deyirlər ki, papaq namus rəmzidir, onu ayaq altına atmaq olmaz. Düz deyirlər. Papaq qədim türkün, Azərbaycan xalqının qeyrət rəmzi olduğu üçün heç vaxt ayaq altına atılmayıb. Atılmalı da deyil. Amma bunu Novruzun əsas adətlərindən olan “papaqatma” ilə bağlamaq absurd deyilmi? Papaq atmağın namus və qeyrətlə heç bir əlaqəsi yoxdur. Əvvələn, “papaq atmaq” ifadəsinə formal məntiq prinsipləri ilə yanaşmaq düz deyil. Bu ifadə bədii düşüncə məhsuludur və məcazi obraz, rəmzi deyim hesabına formalaşıb. İkincisi, "Namus-qeyrət papağı” deyilən papaqlar ayrı şeydir, bəylər. Folklorşünas M.Qasımlı haqlı olaraq deyir ki, “Balaca uşaqların papağı heç vaxt qeyrət ölçüsü, meyarı olmayıb. Uşaqların papaq atmasında qəbahət yoxdur. Uşaq papağını kim böyük papağı ilə qarışdırırsa, bu, onun özünün qəbahətidir. Bunlar tamamilə fərqli şeylərdir. Əlbəttə, biz heç vaxt imkan vermərik ki, bizim övladımız atasının, babasının papağını götürüb kiminsə qonşusunun qapısına atsın. Çünki böyük papağı qeyrət rəmzidir”.
Ona görə də yersiz fikirlərlə Novruz adət-ənənələrinə laqeyd münasibət formalaşdırmaq heç kəsə başucalığı gətirməz. Hər kefinə düşən də Novruz bayramımızla bağlı əsassız təkliflər verib, insanlarda şübhə yaratmamalıdır. Bu haqqı onlara heç kim verməyib.
“Papaqatma” heç kimin göstərişi və ya komandası ilə yaranan ənənə deyil ki, kiminsə sözü ilə də aradan götürülsün. Xalq gözünüaçandan bunu görüb. Çox qədim dövrlərdən bəri mövcud olub bu adət. Düşünürəm ki, yad təsirlərə uymalı deyilik, necə olur-olsun, Novruz adət-ənənələrimizə sahib çıxmalıyıq. “Halloven”
bizim deyil, Novruz isə dopdoğmaca öz bayramımızdır. Onun bütün adətlərini, o cümlədən papaqatma adətini yaşatmalıyıq. Yaşatmalıyıq ki, gələcək nəsillərə də ötürə bilək.
Artıq papaqatma gününə çox az vaxt qalıb. Nə deyirsiniz Novruzda papaq ataq, yoxsa, atmayaq?! Mən deyirəm ki, papaqatmağı bəyənməyənlərə inad uşaqlarımıza hazır olmaqlarını tövsiyə edək. Müşahidələrim göstərir ki, övladlarımız özləri artıq hazırlıq işlərinə başlayıblar. Gəlin onlara mane olmayaq! Papaqlarına (torbalarına, yaylıqlarına, dəsmallarına) olanımızdan-qalanımızdan bayram sovqatı qoyub sevindirək onları. Axı uşaqları sevindirmək qədər savab və gözəl iş yoxdur.Təki həyətimizə hər Novruzda papaqatanlar gəlsinlər.
Novruz bayramımız mübarək olsun!
Qoy Novruz tonqalımız gur alovlansın, azar-bezarımız bu tonqalda yansın! Ocağımıza nur çilənsin! İlimiz uğurlu, xeyirli-bərəkətli gəlsin! Qaranquşlar elimizə şad xəbərlər gətirsinlər!
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(19.03.2025)
