Harun Soltanov, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Dəyişdikcə ali məkan yoxsul və də Xaliq

-Necə oldu ki, bu qədər kirlə insan irqi ali?

Nəfsindəki ac yaratıqlar can əmər, doymadıqca

Utanmaz və gündən günə düşər pəştəmali..

                                                Şəhriyar Atababayev

Salam, İnsan…

İnsan… O kimdir? O haradan gəlib və hara gedir? O doğulandan bəri bu dünyaya nə qatıb və ondan nə alıb? İnsan—bu dünyanın ən böyük sirri, ən mürəkkəb paradoksu, ən dəhşətli dağıdcısı və ən böyük yaradıcısıdır. İnsan, özünü tanımaq istəyən, lakin özündən qaçan yeganə varlıqdır.

O, torpağın övladı, dənizin əks-sədası, Allahın nəfəsidir. Amma eyni zamanda, torpağın qənimi, dənizin qatili, Allahın imtahanıdır.

İnsan... Bir gün göz açıb ağlayaraq dünyaya gəlir və bir gün gözlərini yumub yox olur. Bu iki məqam arasında keçən müddət ona verilib—düşünmək, yaratmaq, sevmək, yaşamaq və ya məhv etmək üçün. Bəzən elə bir ömür yaşayır ki, ardında iz qoyur, əsrlər sonra belə adı çəkilir. Bəzən isə elə unudulur ki, sanki heç olmamış kimi.

Amma o, özünü tanıyırmı? O, niyə bu dünyaya gəldiyini anlayırmı? Yoxsa həyatın mənasını sadəcə, doğulub-ölmək arasındakı boşluqda itib-batmaqdan ibarət sayır?

İnsan… O kimdir axı?

İnsan, bu dünyanın ən qəribə məxluqudur. O, nə mələkdir, nə şeytan. Nə tam xeyirdir, nə də tam şər. O, bir tərəfdən ucalmağa çalışır, digər tərəfdən uçuruma yuvarlanır. İnsan, özünü tanımağa can atan, amma hər addımda özünə yadlaşan varlıqdır. O, elə bir sirrdir ki, hətta özü-özünü dərk edə bilmir.

O, torpağın övladıdır, çünki onun bədəni torpaqdan yaranıb və torpağa qayıdacaq. Amma eyni zamanda o, ruhun daşıyıcısıdır-Allahın nəfəsi ona üfürülmüşdür. O, dəniz kimidir-sakit və dərin, amma eyni zamanda tufanlı və dağıdıcı. O, səma kimidir-geniş və sərhədsiz, amma eyni zamanda buludların arxasında gizlənmişdir. O, zaman kimidir-keçmişi var, gələcəyi var, amma indini yaşamağı bacarmır.

İnsan, həm ən müdrik varlıqdır, həm də ən axmaq. O, kainatın  sirlərini açmağa çalışır, ulduzlara çatmaq istəyir, başqa dünyaları fəth etmək arzusundadır. Amma o, hələ öz ruhunun dərinliklərini kəşf edə bilməyib. O, öz içindəki qaranlığı görmək istəmir. O, öz qəlbinin uçurumuna baxmaqdan qorxur.

İnsan yaradıcıdır. O, sənət yaradır, musiqi bəstələyir, poeziya yazır. O, heykəllər yonur, kilsələr, məscidlər, məbədlər inşa edir. O, mədəniyyət qurur, cəmiyyət formalaşdırır. Amma eyni zamanda o, dağıdıcıdır. O, müharibələr edir, şəhərləri yandırır, meşələri qırır, çayları qurudur. O, əvvəlcə öz ilahilərini yazır, sonra isə həmin ilahilərin müqəddəsliyini tapdalayır.

İnsan sevən bir varlıqdır. O, sevdiyi üçün yaşayır, sevdiyi üçün mübarizə aparır. O, ana qucağında şəfqət görüb böyüyür, sevgiyə möhtac qalır, sonra özü də sevginin daşıyıcısına çevrilir. Amma o, nifrət etməyi də bacarır. O, bəzən elə nifrətlə dolur ki, sevgini boğur. O, birini sevə-sevə öldürə də bilər.

İnsan azadlıq arzusundadır. O, azad olmaq üçün inqilablar edir, divarlar yıxır, həbsxanaları dağıdır. Amma azadlıq əldə edəndən sonra özünə yeni zindanlar qurur. O, əlləri ilə yaratdığı qayda-qanunların quluna çevrilir. O, sərhədləri aşmaq istəyir, amma öz düşüncəsinin sərhədlərində qapanıb qalır.

İnsan həmişə bir yerdən başqa yerə tələsən, axtaran, tapan, yenidən itirən bir yolçudur. O, doğulduğu yerdən qaçmaq istəyir, amma hara getsə, içindəki boşluğu özü ilə aparır. O, bəzən ömür boyu xoşbəxtliyi axtarır, amma onu tapanda da tanımır.

İnsan ölümdən qorxur. Amma o, elə yaşayır ki, sanki heç vaxt ölməyəcək. O, var-dövlət yığır, torpaqlar alır, sərvət toplayır, amma heç biri onunla məzara getmir. O, özünü əbədi hiss edir, amma hər an ölüm onun nəfəsini kəsə bilər. Və o, bunu bilə-bilə, yenə də həyatını mənasız şeylərə sərf edir.

 İnsan-sınaqdır. Allah onu yaratdı və ona iradə verdi. Ona seçim haqqı verdi. Amma insan həmişə tərəddüd edir. O, doğru yolu bilir, amma yanlış yolu seçir. O, həqiqəti eşidir, amma yalanı sevir. O, Allahı çağırır, amma öz nəfsinə ibadət edir.

Bəs insan kimdir? O, hələ də bu sualın cavabını tapmayıb. Çünki insan üçün ən böyük tapmaca elə məhz özüdür.

İnsan və Torpaq

Torpaq səni bəslədi. O səni doğdu, səni böyütdü, səni qidalandırdı. Amma sən onu unutdun.

Sən torpağa ayağın dəyəndə, onu sadəcə bir daş parçası kimi hiss edirsən. Halbuki torpaq sənin əcdadlarının sümükləri ilə yoğrulub. Sən torpağa baxanda, orada pul və sərvət görürsən. Amma torpaq sadəcə pul deyil, o, həyatın özüdür.

Sən torpağa borclusan, amma ona xəyanət etdin. Meşələri qırdın, çayları qurudun, torpağı kimyəvi maddələrlə zəhərlədin. İndi isə torpaq qisasını alır—o, məhsul vermir, o, nəfəs almır. O, sənin övladlarını yedirəcək bir şey tapmır.

Bəs sən bunu anlayırsan? Sən torpağın sənə "dur" deməsini eşidirsən? Yoxsa qulaqların yenə də tıxanıb?

İnsan və Dəniz

Sən dənizə yaxınlaşanda, o səni sakitləşdirirdi. O, səni dinləyirdi, səni yuyurdu, sənin yüklərini öz dalğalarında aparırdı. Amma sən onu unutdun.

İndi o, təkdir. Çünki sən onu zəhərlədin. Onun içində ölən balıqlar, batmış gəmilər, üzərində üzən plastik butulkalar var. Onun mavisi qaraldı, onun səsi boğuldu.

Sən hər dəfə sahilə gedəndə, nə görürsən? O eyni dənizdir? O eyni nəfəsdir? O sənin dərdlərini əvvəlki kimi dinləyirmi?

Xeyr. Çünki sən ona xəyanət etdin.

Bəs sən dənizi anlayırsan? Yoxsa sən yalnız onun dalğaları ilə oynayan bir uşaq idin, amma indi onu tanımayan bir yad oldun?

İnsan və Allah

Sən dua edirsən. Amma nə üçün?

Sən Allaha yaxınlaşmaq istəyirsən, amma hər dəfə sən yalnız öz xeyrin üçün ona üz tutursan. Sən ona şükür etmirsən, sən yalnız tələb edirsən. Sən hər şeydən narazısan. Sən dünyanı pis hesab edirsən, insanları pis hesab edirsən, amma heç vaxt özünə baxmırsan.

Allah sənə ruh verdi, amma sən ruhunu unutdun. Sən yalnız bədənini bəslədin, yalnız şəhvətinin, tamahının, ehtirasının ardınca getdin. Sən ruhunu ac saxladın, onu korladın, onu unutdun.

İndi isə sən boşsan. İçində heç nə yoxdur. Sən qızıl içində yaşayırsan, amma xoşbəxt deyilsən. Sən hər şeyi əldə etmisən, amma hələ də nəyi axtardığını bilmirsən. "Neylərəm o qızıl kasanı ki, içinə qan qusacam.."

Bəlkə, sən Allaha çoxdan yad olmusan?

Yaxşı, bəs İnsan Nə Edəcək?

İnsan susacaqmı? Elə-belə, axına qoşulub, hər şeyi olduğu kimi qəbul edəcəkmi? Hər şeyin puç olduğunu görsə də, "bu mənim əlimdə deyil" deyib gözlərini yumacaqmı?

Bəlkə insan hələ də anlamır? Bəlkə o, hələ də öz qılıncının kəsərini, öz zəkasının gücünü, öz ruhunun dərinliyini dərk etməyib?

Deyirlər ki, insan dəyişməz. Deyirlər ki, insan həmişə eyni qalacaq, o, hər zaman öz rahatlığını düşünəcək, o, həmişə özü üçün yaşayacaq, o, həmişə torpağı, suyu, havanı unudacaq, yalnız maddi nemətlərin arxasınca qaçacaq.

Amma belə olarsa, insanın sonu necə olacaq?

İnsan öz yaratdığı bu şəhərlərdə nəfəs ala bilməyəcək. O, qurduğu torpağın üstündə addımlayacaq, amma bu torpaq artıq ona məhsul verməyəcək. O, dənizə baxacaq, amma bu dəniz artıq ona rahatlıq gətirməyəcək. O, Allaha dua edəcək, amma içində heç bir inam qalmadığını anlayacaq.

Çünki insan itirdi. İnsan dünyanı deyil, özünü məğlub etdi.

Bəs geriyə dönüş varmı?

Bəlkə də insan dəyişə bilər. Amma necə?

İnsan əvvəlcə anlamalıdır.

O anlamalıdır ki, torpaq yalnız sahibləniləcək bir şey deyil. O, həyatın özüdür. O anlamalıdır ki, dəniz yalnız sahilində gəzmək üçün deyil. O, insanın ruhunu yuduğu bir güzgüdür. O anlamalıdır ki, Allah yalnız çətin anlarda üz tutulacaq bir varlıq deyil. O, insanın içində olan, ona nəfəs verən, ona yol göstərən işıqdır.

İnsan anlamalıdır ki, o, tək deyil.

Bütün varlıqlarla, bütün canlılarla, bütün dəyərlərlə bir bütün içindədir. Torpaq öləndə, insan da ölür. Su çirklənəndə, insanın qanı da çirklənir. Hava zəhərlənəndə, insanın ruhu da boğulur.

İnsan yalnız özünü deyil, hər şeyi qorumalıdır.

O, torpağa ayaq basanda, ona hörmət etməlidir. O, dənizə toxunanda, ona sahib olmaq yox, onu yaşatmaq istəməlidir. O, ağac əkəndə, yalnız öz kölgəsi üçün deyil, gələcək nəsillər üçün əkməlidir.

 İnsan fərqində olmalıdır.

O, anlamalıdır ki, həyat yalnız qazanmaqdan ibarət deyil. İnsan bu dünyaya yalnız yaşamaq üçün gəlməyib—o, yaratmaq, qorumaq, sevmək üçün gəlib.

Bəs insan bunu edəcəkmi?

Bəlkə də edəcək.

Bəlkə də bir gün o, səhər oyananda, aynada başqa birini görəcək. Gözlərində başqa bir parıltı olacaq. O, şəhərin dar küçələrində addımlayanda, ilk dəfə asfaltın altındakı torpağın nəfəsini hiss edəcək. O, dənizə baxanda, ilk dəfə onun içinə axan neftin, plastiklərin, zəhərlərin yükünü anlayacaq. O, Allaha dua edəndə, ilk dəfə onun qəlbinin dərinliklərindəki səsi eşidəcək.

Bəlkə də bir gün insan torpağın tozunu dodaqlarında hiss edib, onun dilini anlayacaq. O, dənizin sükutunda bir ah eşidib, onun iztirabını duyacaq. O, gecənin qaranlığında bir səs eşidib, bunun yalnız küləyin səsi yox, bütün dünyanın ona çağırışı olduğunu anlayacaq.

O gün gələcəkmi?

Bəlkə də, bəlkə də yox.

Amma insan bir şeyi bilməlidir. Əgər o dəyişməzsə, dünya da dəyişməyəcək.

Əgər o anlamazsa, torpaq ona daha heç nə verməyəcək.

Əgər o susarsa, dəniz ona mehriban dalğalarını göstərməyəcək.

Əgər o öz ruhunu xilas etməzsə, Allahın işığı onun üçün sönəcək..

Bəs insan hansını seçəcək?

Bəs kim kimə məzar olacaq? İnsan torpağa, yoxsa torpaq insana? Dəniz insanı udacaq, yoxsa insan dənizi öldürəcək? Allah insanı bağışlayacaq, yoxsa insan artıq çoxdan özünü bağışlanmaz hala salıb?

Bunu yalnız zaman göstərəcək…

"Zaman cənnətə yenidən qayıda bilmək üçün bizə verilmiş nemətdir"...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(10.03.2025)