Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

İnsan kainatın bir aynasıdır, hər bir zərrəmizdə cahanın sirri gizlənmişdir. “Âdemi bul âdem ol âlemde âdem gizlidir, Etme tahkîr âdemi âdemde âlem gizlidir” – bu dərin misralar insana özünün və varlığın mahiyyətini anlamağa çağırır. Burada “âdem” insanı, “âlem” isə kainatı ifadə edir. Şair bizə deyir ki, insanı tanıyan, əslində kainatı tanımış olur, insanı alçaldan isə bütün varlığı dərk etmə qabiliyyətindən məhrum qalır.

Bu misraların müəllifi tam dəqiqliklə bilinməsə də, onların Osmanlı dövrünün sufi-şairlərindən olan İbrahim Hakkı Erzurumiyə aid olduğu ehtimal edilir. XVIII əsrdə yaşamış bu müdrik şəxs “Mârifetnâme” adlı əsəri ilə tanınır və onun fəlsəfi görüşləri insanın kainatla olan bağlılığını vurğulayır. O, sufizmin əsas prinsiplərinə söykənərək insanı kiçik bir kainat kimi təsvir edir və daxili kamilliyə aparan yolu göstərir. Lakin bəzi mənbələrdə bu misraların başqa sufi şairlərə və ya anonim bir qaynağa aid olduğu da iddia edilir.

İnsanlığın itirilmiş mənası

Müasir dövrdə insanlar öz varlığının dəyərini, iç dünyasının dərinliyini unutmuş kimi görünürlər. İnsanlar maddi aləmin içində itib-batır, ruhlarının susqun fəryadlarını eşitmirlər. Halbuki, insan kainatın ən ali varlığıdır. Onun ruhu göylərin əks-sədasıdır, qəlbi Allahın işığını əks etdirən bir aynadır. Amma əgər insan öz mahiyyətini unudarsa, o zaman kainat da onun üçün mənasızlaşar.

Bu gün bir çoxları başqalarını alçaldaraq özlərini yüksəltməyə çalışırlar. İnsan insanı kiçiltməyə çalışır, halbuki, bilmirlər ki, bir insanı alçaltmaq, əslində, bütün insanlığı kiçiltmək deməkdir. Çünki hər bir insanın içində bütün kainatın təcəllisi var. Əgər sən bir insanı dəyərsiz görürsənsə, sən əslində, Allahın yaratdığı ən böyük sirri görməzdən gəlirsən.

İçimizdəki kainat

Bəs bu həqiqəti necə dərk etmək olar? İnsan nə zaman anlayır ki, onun daxilində bütün bir kainat gizlidir? Bunun üçün insan daxili səyahətə çıxmalıdır. O, öz qəlbinin dərinliklərinə enməli, orada gizlənmiş sonsuz həqiqəti kəşf etməlidir. Bu, sufizmin “özünü tanı və Rəbbini tanı” fəlsəfəsi ilə üst-üstə düşür.

Hər bir insanın ruhu bir aləmdir. Onun arzuları, duyğuları, xəyalları, ağrıları – bunların hamısı kainatın müxtəlif halətlərinin insan ruhunda təzahürüdür. Bəlkə də, bir insanın göz yaşında göylərin fırtınası, bir qəhqəhəsində baharın sevinc küləyi, bir baxışında sonsuzluğun sükutu gizlidir. Biz bir-birimizi anlamadıqca, bu sirli kainatı da dərk edə bilmərik.

Ədalət və insanlığa dəyər vermək

Bu misralar bizə insana hörmət etməyin vacibliyini öyrədir. Hər bir insan ilahi bir sirrin daşıyıcısıdır. Əgər biz bir insanı dəyərsiz görsək, o zaman öz içimizdəki dəyəri də itirərik. İnsanları alçaltmaqla, əslində, özümüzü alçaldırıq, çünki hər bir fərdin içində bütün kainatın əksi var.

Bəlkə də, insanlığı xilas edəcək tək şey budur: hər kəsin qəlbində bir kainat olduğunu qəbul etmək. O zaman nə müharibələr, nə nifrət, nə ədalətsizlik qalar. Çünki kainatı sevən insan, onu məhv etməz. Kainatın bir parçası olduğunu anlayan insan, başqasına zərər verməz.

Bizi xilas edəcək olan insana dəyər verməkdir. Çünki insanlıq qorunduğu yerdə kainat da yerində qalar.

 “Ədəbiyyat və incəsənət”

(06.02.2025)