Zəhra Allahverdiyeva, “Ədəbiyyat və İncəsənət”
Qərbi Azərbaycanın (indiki Ermənistan ərazisindəki tarixi Azərbaycan torpaqlarının) yer adlarının etimologiyası barədə türk mənbələrinə əsaslanan faktları təqdim edirəm. Bu faktlar əsasən Osmanlı, Səfəvi, Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu və qədim türk mənbələri əsasında araşdırılmışdır.
1. İrəvan
Osmanlı mənbələrində "Revan" və "Rəvan qalası" kimi qeyd olunub. 1590-cı ildə Osmanlı imperiyası İrəvanı fəth etdikdən sonra bu ad rəsmi sənədlərə düşüb. Evliya Çələbi (XVII əsr səyyahı) İrəvanı "möhkəm qalanın olduğu yer" kimi təsvir edir.
B.е.ə. VIII əsrə aid edilmiş daş kitabələrdə qeyd edilir : Urartu şahı I Rus (e. ə. 730-714) deyib ki, ölkəni, о cümlədən İrəvan ölkəsini zəbt etdim.
Buradan aydın olur ki, Urartu şahının işğal etdiyi yer qədim türk ərazisi olub. Deməli, bir yaşayış məskəni kimi İrəvan qədim tarixə malikdir.
F.Köçərli demişkən : “Şəhri-İrəvan keçmişdə mərkəzi-üləma, füzəla və şüəra olub”.
2. Vedibasar
İlkin əsasa görə şəhərin adı ərəb dilindəki Vadi (ərəb. وادي) sözündən yaranıb. Toponim fərqləndirici əlamət bildirən böyük və ərəb dilində "iki dağ arasında olan uzun çuxur dərə", "bir çayın axdığı yer, çay yatağı", "çöl, səhra", "sahə", "məkan, yer" mənalarında işlənən vadi sözlərindən əmələ gəlmişdir.
Qədim türk dillərində "Vedi" sözü "çay yatağı, dərə" mənasını verir. Osmanlı və Səfəvi sənədlərində "Vedi" və "Vedibasar" kimi qeyd olunub. Osmanlı Tahrir Dəftərləri (XVI əsr) bu bölgədə azərbaycanlı kəndlilərin yaşadığını göstərir.
Bir fərziyyəyə görə şəhərin adı Vedi çayının daşması ilə əlaqədardır. Basar sözü türk mənşəli olub bərəkətli yer mənasını verir.
3. Zəngibasar
"Zəngi" qədim türk tayfalarından birinin adıdır. Bu tayfa Səlcuq türkləri dövründə Qafqaza köçmüşdür. Əbdürrəşid Bakuvi (XIV əsr coğrafiyaşünası) Zəngi çayının adını türk mənşəli olduğunu qeyd edir.
Həmçinin şəhərin adı Zəngi çayının daşması ilə də əlaqələndirilir.
4. Basarkeçər
Osmanlı və Səfəvi mənbələrində "Basar" məhsuldar torpaq, "keçər" isə keçid yeri mənasında işlənir. Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu hökmdarlarının fərmanları – Basarkeçər onların əsas yaylaq yerlərindən biri olub.
5. Göyçə
"Göyçə" türk dilində "göy rəngli su" mənasını verir. Bölgə qədim türk boyları tərəfindən məskunlaşmışdır. XIII əsr Moğol və Səlcuq mənbələri – Göyçə gölü ətrafında türk tayfalarının (Qıpçaqlar, Kəngərlər, Qarqarlar) yaşadığı qeyd olunub.
6. Zəngəzur
"Zəngi" türk tayfa adı, "zur" isə qədim türk dilində "dik dağlıq ərazi" mənasını verir.
Kaşğarlı Mahmud - "Divanü Lüğat-it-Türk" əsərində "Zəngi" boyu haqqında məlumat var.
7. Mehri
"Mehr" qədim türk-monoqol (Uyğur və Hun) mədəniyyətində "günəş" mənasını verir.
Orxon-Yenisey yazıları - "Mehr" sözü Günəş Tanrısı anlamında istifadə olunub.
8. Qafan
"Qaf" qədim türk dillərində "hündür dağ" deməkdir, "-an" şəkilçisi isə yer bildirir.
Oğuznamələr - Qafqaz ərazilərində "Qaf" adlı müqəddəs dağlardan bəhs edilir.
9. Dərələyəz
"Dərə" türk dilində "çökəklik", "Ləyəz" isə qədim türk boylarından birinin adıdır.
Osmanlı arxiv sənədləri (XVII əsr) - Bu ərazidə yaşayan türklər qeyd olunur.
10. Əzizbəyov
Sovet dövründə Məşədi Əzizbəyovun adı ilə adlandırılıb, lakin bu bölgə tarixi olaraq Azərbaycan türklərinə məxsus olub.
Qacar və Səfəvi mənbələri - Bu bölgədə əsasən türk tayfaları yaşayırdı.
11. Qırxbulaq
"Qırx" qədim türkcədə "çoxlu", "bulaq" isə "su mənbəyi" deməkdir.
Dədə Qorqud dastanı - Qırx igid və su mənbələri ilə bağlı motivlər mövcuddur.
Burada çox sayda bulaqlar olub.
12. Sarıqamış
"Sarı" türk dillərində rəng bildirir, "qamış" isə bataqlıq bitkisidir. Osmanlı tədqiqatçıları (XVII əsr) - Bölgənin sarı otlaqları və qamışlıq sahələri qeyd edilib.
13. Pəmbək
"Pəm" qədim türk mənşəli olub "hündür, dağlıq" mənasını verir, "-bək" isə türk feodal tituludur.
Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu mənbələri - Burada türk bəylərinin yaşadığı qeyd olunur.
14. Ağbaba
"Ağ" (təmizlik, işıq) və "baba" (müqəddəs şəxs) türk dilində çox işlənən sözdür.
XVI əsr Osmanlı tədqiqatları - Ağbaba türklərin müqəddəs saydığı yerlərdən biri olub.
Bu rayon və bölgələrin adları Osmanlı, Səfəvi, Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu və digər qədim türk mənbələrində qeyd olunub. Erməni hakimiyyəti XX əsrdə bu adların çoxunu dəyişdirib, lakin tarixi sənədlər bu ərazilərin türk-müsəlman əhalisinə aid olduğunu sübut edir.
Qayıdış çərçivəsində atılan addımlardan biri də Qərbi Azərbaycanda doğulan şəxslərin şəxsiyyət vəsiqəsində erməniləşdirilmiş şəhər adları yox qədim yəni əsl adları yazılır.
Bizə “haralısan?” deyəndə, biz fəxrlə ata yurdumuzun əsl və tarixi adını deyə bilirik. Bu bizim üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir. Biz yurdumuza qayıdacayıq. Azərbaycan əlifbası ilə öz tarixi şəhər, rayon və kənd adlarımız yazılan lövhələri Azərbaycan bayrağı ilə birlikdə asacayıq. Biz doğma vətəndə bayrağımızı dalğalandıracayıq.
Biz buna inanırıq, biz qayıdacayıq!
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(12.03.2025)
