İmran Verdiyev, Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi. “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Oğuz təmsilçisi
2025-ci ilin avqust və sentyabr aylarında ölkəmizdə iki böyük dühanın Ü.Hacıbəyli və B.Vahabzadənin 140 və 100 illik yubiley tədbirləri keçiriləcəkdir. Artıq bu barədə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İ.Əliyev 03 və 21 fevral tarixlərində müvafiq sərəncamlar da imzalamışdır.
Azərbaycan bəstəkarı, Şərqdə ilk operanın yaradıcısı, böyük musiqişünas, Xalq artisti, Dövlət mükafatları laureatı, Azərbaycan Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü, dövlət himnimizin müəlliflərindən biri, dünya musiqi tarixində şərəfli yeri olan Üzeyir Hacıbəyli ilə Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi, türk dünyasının böyük şairi, SSRİ və Azərbaycan Respublikasının Dövlət mükafatları laureatı, Xalq şairi Bəxtiyar Vahabzadənin milli azadlıq ideallarına bağlı, istiqlal və azərbaycançılıq məfkurəsi ilə yoğrulmuş ictimai-siyasi fəaliyyətləri bir neçə nəslin milli təfəkkürünün formalaşmasında müstəsna rol oynamış, onlarda mədəni-mənəvi dəyərlərə ehtiram, milli azadlıq ideallarına bağlılıq və istiqlal məfkurəsinə sədaqət hissi aşılamışdır. Bu dahi şəxsiyyətləri XX əsr Azərbaycan ictimai-siyasi fikrinin fenomenlərinə çevirən əsas reallıqlar da elə bunlardır.
Həm Xalq artisti Ü.Hacıbəyli, həm də Xalq şairi B.Vahabzadə XX əsrdə içtimai fikrə xüsusi təsir göstərmiş tanınmış içtimai-siyasi xadim, pedaqoq, publisist, dramaturq və alimlərimizdəndirlər. Yeganə fərq orasında idi ki, Ü.Hacıbəyli həm də peşəkar müsiqiçi idi. B.Vahabzadə isə musiqidə peşəkar olmasa da, onun vurğunu olan, yüksək musiqi duyumuna malik şairlərimizdən idi. “Zabul-segahın mayəsinə dəfnn olunmağı” arzulayan böyük şair “Muğam” poemasında “haqqa düşmən olanı haqqa tapındıran muğamı” bədii obraz səviyyəsinə qaldırmışdı. Özü çıxışlarının birində etiraf edirdi ki, Ü.Hacıbəyliyə ithaf olunmuş bu poemanı yazanda böyük bəstəkarın nurani sifəti həmişə gözünün qabağında olub.
Ömürlərində cəmi bircə dəfə bir-birini uzaqdan görən bu dahilərin içtimai fəaliyyətlərində, fikir və düşüncələrində o qədər oxşar və ortaq cəhətlər var ki, heyrət etməmək olmur. Heç tərəddüd etmədən B.Vahabzadəni Ü.Hacıbəylinin əqidə məsləkdaşı, yeni içtimai-siyasi mühitdə onun fikir və düşüncələrinin davamçısı hesab etmək olar. Çünki hər iki ictimai xadim xalqın taleyüklü məsələlərinə münasibətdə həmişə eyni cür ziyalı mövqeyi nümayiş etdirmişlər.
Bir yazıda bu böyük şəxsiyyətlərin içtimai fəaliyyətlərində, fikir və düşüncələrindəki bütün oxşar və ortaq cəhətlərdən bəhs etmək qeyri-mümkündür. Bu çox geniş bir söhbətin mövzusudur. Həm də bizim iqtidarımız çatan iş deyil.
Ona görə də yazımızda ancaq onların ana dili haqqında ortaq və oxşar bəzi fikirlərindən söhbət açacıq.
Üzeyir bəyə görə, dil bəşəriyyətin həyatında mühüm rol oynayır, insanlar arasında əsas ünsiyyət vasitəsidir, o bizə babalarımızın həyat və məişətindən xəbər verir, hətta insanlığın gələcəyini təxmin etməyə imkan yaradır. O deyirdi: “Hər bir millətin bütün milliyyəti bəqasına baş səbəb olan dildir və dilin tərəqqisidir, “dilimiz vasiteyi nicatımızdır”. U.Hacıbəyli kimi B.Vahabzadənin də qənaətincə, dil hər bir millətin varlığının ilkin təzahürlərindəndir; “dili olmayan xalqın özü də yoxdur”, yəni dilini qeyb edən bir toplumun öz mövcudluğunu qoruyub saxlaması mümkün deyildir. Şair «Ana dili», «Oğluma», «Latın dili», «Uzun illər boyu öz vətənindən», «Mənim ana dilim», «Özümdən özümə şikayət», «Fəxriyyə», «Özgə», «Mənim anam», «Hara gedir sabahımız» və bir sıra başqa şeirlərində, həmçinin məqalələrində ana dilinin əhəmiyyəti, milli düşüncənin formalaşmasındakı rolu barədə öz düşüncələrini əks etdirmişdir. B.Vahabzadə yazırdı: “Hər xalqın dili o xalqın ruhudur, psixologiyasıdır, mənəviyyatıdır, tarixidir, tarix boyu keçib gəldiyi yollardır. Xalqın dilini yaradan sözlər, o sözləri bir-biri ilə birləşdirən şəkilçilər, feillər, sifətlər, təyinlər quru rəqəmlər deyil, hecalarında xalqın nəbzi vuran canlı ürəkdir, düşünən beyindir. Onlar bizimlə birgə yaşayır, düşünür, həmçinin bizləri də yaşadır və düşündürür. Hər xalqın övladı öz xalqının yaratdığı dillə düşünür və həmin dillə öz ürəyinin yanğısını, beyninin fikrini ifadə edir”. Şair şeirlərinin birində deyirdi: “Hər ulusun ən qiymətli sərvətidir ana dili. Övladları yer üzünə səpələnsə, pərən-pərən düşənlərin vəhdətidir ana dili”.
Dahilərimiz dönə-dönə qeyd edirdilər ki, hər bir millətin varlığı, mövcudluğu ana dilinin istifadəsi və nə dərəcədə qorunub yaşadılması ilə bağlıdır. Ü.Hacıbəyli dili qorumağı və yaşatmağı həyati məsələ hesab edərək “Dil” məqaləsində yazırdı ki, “...əgər biz öz ana dilimizə indiyə kimi baxdığımız nəzərlə baxmaqda davam edərsək, yəni heç bir əhəmiyyət verməsək, ola bilər ki, günlərin bir günü dilimiz itər-batar, yox olar və bir millətin də ki, dili batdı, onda millətin özü də batar, çünki bir millətin varlığına, isbati vücud etməsinə səbəb onun dilidir”. O, dil daşıyıcılarından ana dilini sevməyi və onu yaxşı-yaxşı öyrənməyi tələb edərək deyirdi: ”…İnsan öz dilini bilməyəndə din də gedir, dil də gedir, millət də gedir…Bizim türk lisanımız (Azərbaycan türkcəsi) Avropa üləma (alim) və filosoflarının rəyinə nəzərən, ən kamil bir dildir ki, onun vasitəsilə insan ən ali fkirlərini və ən dəqiq hisslərini bəyanə qadirdir. Böylə bir zəngin lisanın sahibi olub da, ondan istifadə etməməyin özü böyük bir bədbəxtlikdir…Dilimizi öyrənməliyiz, öz rifah və səadətimiz üçün öyrənməliyiz, öz mədəniyyət və mərifətimiz üçün öyrənməliyiz ki, öz ehtiyacımızın bəyanına qadir olaq... Öyrənməliyiz ki, Avropanın bütün aləmə car edən ülum (elm) və finünun (fənlərin) hər bir qismi meydanında dahilər çıxardıb, istiqbalımızı (gələcəyimizi) hər cəhətdən təminə çalışaq.” O, hələ XX əsrin əvvələrində bir-birinin ardınca yazdığı üç məqalədə insanlara ana dilini öyrənməyin yollarını göstərirdi. Bu məqalələr “Hansı vasitələr ilə dilimizi öyrənib kəsbi-maarif etməliyik” sərlövhəsi altında “İrşad” qəzetinin 1906-cı il fevral saylarında dərc olunmuşdu. O, hətta 1907-ci ildə rus məktəblərində təhsil alan azərbaycanlı şagirdlərin öz ana dilini daha yaxşı öyrənmələri üçün “Türkcə – Rusca və Rusca – Türkcə lüğət “ adlı kitab da çap etdirmişdi.
Öz dilini “ana köküm” adlandıran B.Vahabzadə də ata-babalardan miras qalan ana dilini göz bəbəyi kimi qorumağı, onu "öz dadı-tamı və təmizliyi ilə gələcək nəsillərə təhvil verməyi” hamının müqəddəs borcu hesab edirdi. Bu barədə “Ana dili” şerində belə yazırdı:
Bu dil tanıtmış bizə bu dünyada hər şeyi,
Bu dil əcdadımızın bizə qoyub getdiyi
Ən qiymətli mirasdır, onu gözlərimiz tək
Qoruyub, nəsillərə biz də hədiyyə verək!
Öz məsləkdaşı Ü.Hacıbəyli kimi B.Vahabzadə də hər bir azərbaycanlıdan ana dilini mükəmməl öyrənməyi və bilməyi tələb edirdi. O yazırdı ki, “...Dil yalnız ondan istifadə edəndə, həmin dildə danışanda yaşayır və inkişaf edir. Həm də dil təkcə məişət mövzusunda danışanda, sadəcə olaraq ondan istifadə edəndə yox, ondan dövlət dili kimi istifadə edəndə yaşayır”. O, “Ana dilim-ana köküm” məqaləsində də dili bilməyin zəruriliyindən söz açırdı. Ana dilini bilməyənlər haqqında yazırdı: “Axı, sən xalqın dilini bilmirsənsə, demək, millətin ruhuna, mənəviyyatına yadsan. Demək, bu millətə övlad deyilsən”. O, “doğma dilində danışmağı ar bilənlər” haqqında deyirdi:
Ey öz doğma dilində danışmağı ar bilən fasonlu ədabazlar,
Qəlbinizi oxşamır qoşmalar, telli sazlar.
Bunlar qoy mənim olsun,
Ancaq Vətən çörəyi,
Sizlərə qənim olsun!
Hər iki düha xarici dillərdə danışmağı yüksək mədəniyyət göstəricisi sayıb, özünü mədəni göstərən ziyalıların ana dilinə laqeydliyini və biganəliyini kəskin tənqid etmişdir. Onlar ana dilimizə qarşı heç bir biganə münasibəti qəbul etmirdilər. Üzeyir bəy öz doğma dilini bilməyib ərəb, fars, rus, ingilis, fransız dillərində “bülbül kimi ötənlərə” qarşı həmişə barışmaz olmuş və belələrinə istehza ilə gülmüş, onları “zavallı” adlandırmışdı. B.Vahabzadə isə belələrini “fasonlu ədabazlar” adlandırırdı. O, ana dilinə ögey münasibəti özümüzə - öz milli kimliyimizə və varlığımıza ögey münasibət sayırdı, Ç.Aytmatov kimi “biganəlik nəticəsində milli dillərin məhvə məhkum edilməsini milli faciə” hesab edirdi. Öz doğma dilinə yad olan, ondan üz döndərənləri, xüsusən ziyalıları (həkim, yazar, müəllim və b.) qınayırdı. 1967-ci ildə yazdığı “Riyakar” şeirində xalqın övladlarına ana dilində dərs verən, lakin öz övladlarını rus məktəblərində oxudan müəllimlər tənqid olunurdu. “Gəlin açıq danışaq” kitabında isə şair ziyalıların mövqeyinə, dilin yaşadılması və inkişaf etdirilməsində onların roluna münasibət bildirərək yazırdı ki, “Ziyalısı ana dilində danışmayan xalqın nəinki dili, özü də ölümə məhkumdur”. “Ana dilim-ana kokum” məqaləsində isə o, “bizim obrazovannılar” haqqında deyirdi: “Hansi dilin zərurətindən danışsaq, bizi alqışlayır və beynəlmiləlçi adlandırırlar. Amma “çaşıb” ana dilinin zərurətindən danışan kimi, anasının dilini bilməyən, ona həqarətlə baxanlar bizə şübhə ilə yanaşır, ən yaxşı halda bizi “geri qalmış adam”, özünü isə irəli getmiş, mədəni və müasir adam hesab edir”. “Özümdən özümə şikayət” şeirində də müstəqillik illərində dilimizə olan biganəlik və laqeydlik tənqid olunurdu.
Ü.Hacıbəyli və B.Vahabzadə ana dilimizin saflığı məsələsinə, bu dilin yad sözlərdən təmizlənməsinə xüsusi əhəmiyyət verirdilər. Üzeyir bəy özünün “Yeni üsuli - təbii haqqında bir neçə söz”, “ Üsuli - təbii ”, “Dilimizi korlayanlar” məqalələrində və “Zurna” felyetonunda, məşhur “O olmasın, bu olsun” komediyasında (Rza bəyin şəxsində) dilimizi zibilləyənləri və korlayanları ifşa edirdi. Bu yazılarda öz danışığında yersiz xarici kəlmələr işlədənləri, qəzet səhifələrini “həlim aşının qazanı bilib, nə gəldi içinə dolduran” yazarları kəskin tənqid edərək yazırdı: “Danışıq əsnasında fikrimizin əcnəbi kəlmələrdən təmiz olaraq öz türk sözlərimiz vasitəsilə ifadəsinə səy etməliyik və qəzetlər sayəsində öyrəndiyimiz yeni təbirat və islahatı lazım olan yerdə işlətməliyik...Öz sözlərimizlə ifadəsi imkan daxilində olan təbiri ərəb və fars kəlimatı vasitəsilə istemal etməyimizin heç bir mənası olmasın gərək”. O, tərcüməçilərin, “ziyalıların” dillə gətirdikləri yersiz ərəb-fars, rus dili və osmanlı türkcəsindən olan kəlmələrə müharibə elan etmişdi.
B.Vahabzadə də qəzet və jurnallarda dərc etdirdiyi “Tarix, dil, ənənə”, “Ana dili”, “Dil haqqında sorğu”, “Bir daha ana dili haqqında”, “Dil və əlifba”, “Dilimiz-ədəbiyyatımız”, “Dildə təbiilik və gözəllik”, “Ana dili - dövlət dili” və s. kimi məqalələrdə bu fikirlərin davamşısı kimi çıxış edirdi. O yazırdı ki, “Mənim torpağa “xak” deyil, məhz torpaq deməyim, suya “ab” deyil, məhz su deməyim mənim psixologiyam, mənim dünya baxışım, mənim ruhumdur”. O, dilimizi əcnəbi sözlərlə zibilləyənlər barədə yazırdı:
Bir vaxt rusca idi, bütün reklamlar,
İndi ingiliscə dürtülür gözə.
İtin də dilinə hörmətimiz var
Bircə öz dilimiz yaramır bizə!
Ana dilini öyrənməyin və onu qoruyub saxlamağın əsas yolunun məktəblərdə tədrisin ana dilində aparılmasında görən hər iki dahimizin ana dilli məktəb və ana dilinin tədrisi barədəki fikir və düşüncələrində də ortaq və oxşar cəhətlər çoxdur. Xalq musiqisinin də “böyük dilçisi” (professor Y.Braudo) olan Ü.Hacıbəyov vaxtı ilə ana dilli məktəblərin olmamasından acı-acı şikayətlənərək deyirdi ki, Bakı kimi müsəlman şəhərində bir türk ibtidai məktəbi belə yoxdur. Onun fikrincə, milli məktəbin vəzifəsi ana dilini uşaqlara mümkün qədər mükəmməl öyrətməklə yanaşı, digər dilləri də onlara təlim etməkdir. Yuxarıda adını çəkdiyimiz “Hansı vasitələr ilə dilimizi öyrənib kəsbi-maarif etməliyik” sərlövhəli məqalələrdə ana dilinin tədrisindən də söhbət gedir. Onun kimi V.Vahabzadə də Sovet hakimiyyəti illərində qələmə aldığı «İftiraya cavab» adlı məqaləsində ana dili problemi ilə bağlı məsələyə özünün münasibətini bildirərək yazırdı: “Milli dildə məktəblərin və uşaq bağçalarının açılmasını tələb etmək hər bir xalqın ən adi və haqlı tələbi deyilmi? Əgər xalqın öz ana dilində tərbiyə almaq və oxumaq haqqı da yoxsa, o nə xalqdır?” Onlar bildirirdilər ki, doğma ana dilində təlim-tərbiyə görməyən, özgə dili ilə dil açan, özgə məktəblərində təhsil alan ziyalının öz millətinə, öz vətəninə xidmət etməyəcəyi gün kimi aydındır. Ona görə də, azərbaycanlıların kütləvi şəkildə rus məktəblərində təhsil alması ilə barışa bilmirdilər. B.Vahabzadə “Ana dili (Bir məktuba cavab)” adlı publisistik yazısında bir nəfər valideynin “bircə cümlə yazın, uşaqların məktəbini dəyişim, ya dəyişməyim? Hər halda siz gələcəyi bizdən yaxşı görürsünüz” sualına belə cavab vermişdi: “...sən bir şeyi unudursan ki, ana dili millətin namusudur. Namus isə paltar deyil ki, onu havaya və fəslə görə dəyişəsən. El demişkən, namusu itə atıblar, it yeməyib. Amma yeyənlər var...”
Onu da deyək ki, həm ərəb, fars, türk, tatar, gürcü, ləzgi, fransız dillərini bilən Ü.Hacıbəyli, həm də türk və rus dillərini bilən B.Vahabzadə heç vaxt çox dil bilməyin əleyhinə olmamışlar. Onlar uşaqları dünyagörüşlərinin formalaşdığı dövrdə kökdən, milli ruhdan ayırmağın, xarici dilləri öyrənməyin doğma dilin unudulması hesabına olmasının, uşaqları özgə ruhda böyütməyin əleyhinə olmuşlar. B.Vahabzadə “Azərbaycan müəllimi” qəzetinə müsahibələrinin birində deyirdi: “Hər bir millətin övladı orta təhsilini ana dilində almalıdır. Ana dilini mükəmməl bilmədən başqa dili yaxşı qavramaq çətindir. çünki ana dilini yaxşı bilən uşaq öyrənmək istədiyi ikinci dili ana dilinin qanunları ilə müqayisədə əyani olaraq dərk edə bilər”. Ona görə də yazırdı:
Anasının dilində
Dil açmayan kəs
Millətin dərdini
Anlaya bilməz.
Öz övladlarını, nəvə-nəticələrini ana dilli məktəbdə oxudan Bəxtiyar müəllim qeyd edirdi ki, bir dəfə "Universitetin həyətində (Bakıda fəaliyyət göstərən “Amerika” Universiteti nəzərdə tutulur – İ.V.) bir neçə tələbə qıza rast gəldim. Onlardan iclasın harda keçəcəyini xəbər aldım. Heç biri mənə ana dilində cavab verə bilmədi. Mənimlə bərabər iclasa gələn professor N.Rzayev qəsdən onlara ingilis dilində eyni sualı verdi. Sualımızı həm rus, həm də ingilis dilində bülbül kimi ötərək cavablandırdılar. Mən bu dəfə onlardan rus dilində soruşdum: “A vı ne znaete svoy rodnoy yazık?". Rus dilində qayıtdılar ki, xeyr, ana dilimizi bilmirik. Mən də əsəbi şəkildə onlara dedim ki, lap əcəb eləyib bilmirsiniz. Bu dil kimə lazımdır ki?” (Vahabzadə B. əsərləri. 11 cilddə, X c., Bakı: Azərbaycan nəşriyyatı, 2002) O deyirdi ki, "Ən ürək ağrıdan cəhət burasıdır ki, sovet dönəmində rus dilini mükəmməl bilməyənləri işə götürmürdülərsə, indi də ingilis dilini bilməyənləri qapı arxasında qoyurlar". B.Vahabzadə tanınmış türk alimi O.Sinanoğlunun söylədiyi "Əgər bir milləti məhv etmək istəyirsinizsə, onun təhsilini yabançılaşdırın” fikrinə haqq qazandırırdı.
Hazırda ölkədə işə qəbul zamanı ingilis və digər xarici dilləri bilməyin ən vacib şərt kimi irəli sürüldüyü, 80 mindən çox şagirdin dövlət maliyyəsi hesabına rus dilində təhsil aldığı, rus dilində 15 ümumtəhsil məktəbinin olduğu, 800 mindən çox şagirdə rus dilinin ikinci xarici dil kimi (könüllü yox, icbari qaydada) tədris edildiyi dövrdə də bu sözlər böyük aktuallıq kəsb edir.
Görkəmli şəxslərimiz dilimizin keşiyində də ayıq-sayıq durmuş, ona qarşı haqsız hücumlara sinə gərərək öldürücü cavablar vermişlər. Bu barədə çox nümunələr söyləmək olar. Biz iki nümunə ilə kifayətlənəcəyik. Məsələn, Üzeyir bəy 1905-ci il 10 sentyabr tarixli “Həyat” qəzetinin 62-ci sayında dərc olunmuş “Bir xanım əfəndinin bizlərə hüsni - təvəccöhi” məqaləsində “Peterburqskiye vedemosti” qəzetində gənc jurnalist Maqda Neyman adlı bir yazarın ana dilimiz əleyhinə yürütdüyü həyasız böhtana öz nifrətini bildirmiş, ona kəskin cavab vermişdir. B.Vahabzadə isə Cənubi Azərbaycanda milli varlığımızı danan, dilimizi yad kökə bağlamaq istəyən milliyyətcə “azərbaycanlı” olan Yəhya Zəkaya “Cavab” adlı şeirində layiqli qarşılıq verərək yazırdı:
Ey özündən əmin, özündən razı,
Yalanı söylədin kimin adından?
Ananın laylası, atanın sazı
Babanın ocağı çıxdı yadından?
Şübhəsiz ki, 140 və 100 illik yubileylərini qeyd etməyə hazırlaşdığımız Ü.Hacıbəyli və B.Vahabzadənin fikir və düşüncələri, görüşləri, əzəmətli və möhtəşəm əsərləri Azərbaycan içtimai fikrinin, elminin, təhsilinin, dil və ədəbiyyatının, musiqi mədəniyyətinin inkişafına bu gün də güclü təkan verməkdə davam edir.
Ulu öndərimiz H.Əliyev B.Vahbzadə haqqında deyirdi ki, onun “...şəxsiyyəti vəyaradıcılığı xalqın milli təfəkkürünün formalaşmasına xidmət etmiş, onu milli dirçəlişə səsləmiş, istiqlaliyyət uğrunda mübarizədəəvəzsiz rol oynamışdır”. O, dahi Ü.Hacıbəyli barədə isə belə söyləyirdi:“Üzeyir Hacıbəylinin yaradıcılığı həmişə insanları vətənpərvərliyə dəvət edir. Biz bu gün də Üzeyir bəy Hacıbəylinin xatirəsini yad ediriksə, onun yaradıcılığını bir daha yüksək qiymətləndiririksə, bu yaradıcılığın ən yüksək nöqtəsi olan vətənpərvərlik hisslərini özümüzdə də artırmalı, daha da inkişaf etdirməliyik”.
Bizcə, Üzeyir bəyin görkəmli və tanınmış şəxslər barədə 1910-cu ildə ”Həqiqət” qəzetində çap olunmuş yazısında dediyi “…onlar özləri üçün anadan olmayıblar, bəlkə, bütün xalqa və hətta insaniyyətə xeyir gətirmək və tərəqqisinə səbəb olmaq üçün yaranıblar. Bu cürə adamlar nəinki sağlığında…öləndən sonra da camaata mənfəət veriblər”, - sözlərini ilk növbədə onun özünə və məsləkdaşı B.Vahabzadəyə də aid etmək lazımdır.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(25.02.2025)
