Şəfa Vəli, “Ədəbiyyat və incəsənət”
Aprelin 2-si Beynəlxalq Uşaq Kitabı Günüdür. Uşaq kitabı... Hə, Hans Xristian Andersenin doğum günüdür 2 aprel... Amma çox az adam bilir ki, Beynəlxalq Uşaq Kitabı Gününün məhz Andersenin ad günündə qeyd olunması təklifini də bir yazıçı etmişdi - yəhudi əsilli Almaniya yazıçısı Yella Lepman ( Jella Lepman).
O Yella ki, avtobiqorafik kitabı belə adlanırdı: “Uşaq kitabları körpüsü”. O Yella ki, “Uşaqlar dünyamızı necə görürlər?” adlı kitabında 35 ölkədən material toplamışdı... O Yella ki, 1936-cı ildə faşist Almaniyasından İngiltərəyə köçmüşdü, müharibədən sonra - 1946-cı ildə yenidən vətəninə dönmüşdü. Münhendə 20 ölkədən olan yazıçıların kitablarından ibarət sərgi təşkil etmiş və demişdi: “Kitablar uşaqlar üçün qanaddır!” O Yella ki, 1949-cu ildə Münhendə Blutenburq malikanəsində Beynəlxalq Gənclik Kitabxanasının (İnternationale Jugendbibliothek-İJB) əsasını qoymuşdu. Və bu kitabxana hazırda dünyanın ən zəngin uşaq ədəbiyyatı kolleksiyasına malikdir...
Andersenin ad günündə qeyd edilən Beynəlxalq Uşaq Kitabı Günü mənimçün həm də “Yella günü”dür! Məhz buna görə, bir qadın müəlliflə danışmalıydım - son illərdə Azərbaycan uşaq ədəbiyyatına öz əsərləriylə zənginlik qatan Xanım Anela ilə!
***
-Uşaq ədəbiyyatı... Bu məfhumu necə müzakirə etmək olar? Və ya hansı əsərlər bu kateqoriyaya girir?
-Uşaq ədəbiyyatı haqqında danışmaq mənim üçün böyük zövqdür, çünki uşaqlara olan sevgim tamam başqadır. Bu mövzuda saatlarla danışa bilərəm! Amma uzun mətnlərin çox oxunmadığını bildiyim üçün qısa və yığcam olmağa çalışacam.
Uşaq ədəbiyyatı- xüsusi olaraq 15-16 yaşa qədər olan uşaqlar üçün nəzərdə tutulmuş ədəbiyyatdır və bədii obrazların dili vasitəsilə uşaqların tərbiyə və təhsil məsələlərini həll edir. Uşaq ədəbiyyatı janrı XVIII əsrdə Avropada orta təbəqənin artması və Con Lokkun fəlsəfəsinin populyarlaşması ilə formalaşmağa başlamışdır. 1744-cü ildə Con Nyuberi uşaqlar üçün ilk əyləncəli kitab olan “Balaca, gözəl cib kitabçası”nı nəşr etdirmişdir. Bu kitab qafiyələr, şəkillər, oyunlar və parlaq üz qabığı ilə nəzərə çarpırdı.
Uşaq ədəbiyyatını həm növlərə (epos, lirika, dram), həm də janrlara görə təsnif etmək mümkündür. Lakin adi janrların -roman, povest, hekayə, poema və s. – uşaq ədəbiyyatına daxil olduqda transformasiyaya uğradığını nəzərə almaq lazımdır. Məsələn, nağılın janr sisteminə təsiri nəticəsində müxtəlif janr modifikasiyaları meydana çıxır – povest-nağıl, novella-nağıl, poema-nağıl və s.
Uşaq auditoriyası üçün əsərlər: Proza (epos), poeziya (lirika), drama, bədii ədəbiyyat; Folklor janrları - xalq nağılları, laylalar, bayatılar, deyimlər, fantastik uydurmalar, uşaq xalq mahnıları; Müəllif nağılları, poetik miniatürlər, hekayələr, povestlər; Elmi-kütləvi janrlar (ensiklopediyalar); Dünya xalqlarının ədəbiyyat nümunələri.
-Uşaqlara dünyanı tanıtmaqda, onları həyata hazırlamaqda ədəbiyyatın rolu nə qədərdir? Və yaxud, ədəbiyyatsız böyümək olmazmı?
-Uşaq ədəbiyyatının məqsədi kiçik oxucuları zəngin söz ehtiyatı, cümlə quruluşları və dil modelləri ilə tanış etməkdir. Uşaqlara ucadan oxumaq onların dinləmə və danışıq bacarıqlarını inkişaf etdirməyə kömək edir, söz ehtiyatını genişləndirir və dili daha yaxşı qavramasına şərait yaradır.
Uşaqda kitaba və oxumağa sevgi aşılamaq erkən yaşlardan başlamalıdır. Beləliklə, o, dinləməyi, dünyanı dərk etməyi, fantaziya qurmağı və diqqətini cəmləməyi öyrənəcək. Bundan əlavə, kitab danışıq qabiliyyətinin inkişafı üçün əsas vasitələrdən biridir. Çünki bütün məlumatlar uşağın yaddaşında qalır və zamanla tam formalaşmış sözlərə və cümlələrə çevrilir.
Əsəbiyyatsız uşaqları böyütmək olarmı? Olar... Böyüyürlər... Görürük... Amma necə böyüyürlər? Oxumayan uşaqlar savadlılıq və düşünmə bacarıqları ilə bağlı problemlərlə qarşılaşırlar. Erkən yaşda, xüsusilə 8 yaşına qədər kitablarla tanış olmaq çox vacibdir. Ancaq oxuma vərdişi ömür boyu davam etməlidir. Oxumanın faydaları təkcə uşaqlıq dövrü ilə məhdudlaşmır. Əgər uşaqlar kitab oxumurlarsa, bu onların zehni və sosial inkişafına mənfi təsir edə bilər. Oxumaq dili öyrənmək, söz ehtiyatını artırmaq və anlama bacarıqlarını inkişaf etdirmək üçün əsasdır. Az oxuyan uşaqlar adətən zəif savadlılığa malik olur, söz ehtiyatları məhdudlaşır və böyüdükcə ünsiyyət qurmaqda çətinlik çəkirlər.
Oxumamağın nəticələri: Təhsil problemləri – Oxuma vərdişi olmayan uşaqlar məktəbdə çətinlik çəkirlər, çünki bir çox fənləri başa düşmək üçün yaxşı oxu bacarıqları tələb olunur. Zehni inkişafın zəifləməsi – Oxumaq tənqidi düşüncə və anlama bacarıqlarını inkişaf etdirir. Oxumayan uşaqlarda bu bacarıqlar geriləyə bilər. Empatiyanın azalması – Kitablar uşaqlara dünyanı fərqli baxış bucaqlarından görməyi öyrədir. Oxumayan uşaqlar başqalarının hisslərini başa düşməkdə çətinlik çəkə bilərlər.
Ən vacib yaş dövrünə gəldikdə isə, oxumaq xüsusilə erkən yaşlarda, doğulandan 8 yaşına qədər çox önəmlidir, çünki bu dövrdə əsas savad bacarıqları formalaşır. Ancaq bu, 8 yaşdan sonra oxumağın önəmsiz olduğu demək deyil. Yeniyetmə və yetkinlik yaşlarında da oxumaq şəxsi və akademik yüksəliş üçün vacibdir. Məncə oxuma vərdişinin inkişafı insanın bütün həyatı boyu davam etməlidir.
-Obrazların təsviri... Uşaq ədəbiyyatında bu təsvirlər üçün konkret tələblər varmı?
-Obrazların təsviri çox önəmlidir, çünki bu obrazlar uşaqların dünyagörüşünün formalaşmasına, onların mənəvi və emosional inkişafına təsir edir. Konkret tələblər varmı? Olmalıdır! Məsələn, deyək ki, müsbət və mənfi obraz. Onların arasında aydın fərq qoyulmalıdır. Müsbət obrazlar adətən dürüst, mehriban, cəsarətli və ağıllı olur. Onlar uşaqlara nümunə göstərir, yaxşılıq etməyə, düzgün qərarlar verməyə təşviq edir. Mənfi obrazlar isə ədalətsiz və ya qəddar ola bilər, lakin onların mövcudluğu uşaqlara pis əməllərin nəticələrini göstərmək və yaxşı ilə pis arasındakı fərqi anlamağa kömək edir.
Obrazları təsvir edərkən müəllif nəzərə almalıdır ki, uşaq obrazları maraqlı və yaddaqalan olmalıdır. Onların qeyri-adi adları, fərqli xüsusiyyətləri və özünəməxsus davranışları olarsa, uşaqlar onları daha asan qəbul edər və sevər. Məsələn, danışan heyvanlar, sehrli varlıqlar və ya canlı oyuncaqlar kimi personajlar uşaqların marağına səbəb olur və onların təsəvvür gücünü inkişaf etdirir.
Deyərdim ki, obrazların düzgün seçilməsi və işlənməsi uşaqların mənəvi inkişafına və dünyanı daha yaxşı dərk etməsinə töhfə verir.
-Nağıl yazmaq asandır?
-Mənim üçün bəli. İstənilən mövzuda və istənilən qədər nağıl yaza bilərəm. Bununla bağlı dost-tanışlarla çox danışıram.
Uşaqlıqda tək oynamağı və gəzməyi daha çox sevirdim. Atamın anası, Mələk nənəm (talış nənəm), dindar qadın idi. O, hətta bəzi varlıqların mövcudluğu barədə danışardı. Bizə deyirdi ki, əncir ağacının altına getməyin, qorxarsınız. Amma evdə heç kim olmayanda məhz o ağacın altına gedir, yerdə və budaqlarda qəribə varlıqlar axtarırdım. Orada başqa bir aləmin olduğunu düşünür, həmin varlıqları görmək və onlarla dostlaşmaq istəyirdim.
Xəyal dünyam çox geniş idi. Xəyallarımı yazmağa başladım və nağılçı oldum...
-Uşaqlar üçün yazdığınız əsərlərdən danışaq...
-İlk nağıllarımı övladlarım üçün yazmışdım. Rusiyadan qayıtdıqdan sonra bir müddət rayonda yaşadıq. Orada uşaq kitabı tapmaq və almaq çətin olduğu üçün özüm yazmağa başladım. İlk nağıllarım “Pıçıltı” və “Acı bibər” idi. Sonralar nağıllarımın sayı artdı və indi onların hamısı ilk nağıl kitabım olan “Pıçıltı”da yer alır.
Yeri gəlmişkən, “Pıçıltı” nağılımı o qədər çox sevirəm ki, oradakı qəhrəmanlar – Aydın və Ulduzu hal-hazırda rus dilində yazdığım “Больше жизни” adlı romanıma gətirmişəm. “Pıçıltı” nağıl kitabında ümumilikdə 10 nağıl yer alır: “Acı bibər”, “Leşyeyən və göyərçin”, “Qızıl alma ağacı”, “Xeyirxah şahzadə Şəfəq”, “Diş pərisi Mömü”, “Barmaq qurdu Zizi”, “Məstan”, “Musiqili şəhər” və “Nəhəng adam”.
Sonra “Şirin və Düşüncənin Yeni il macəraları” adlı nağıl kitabım çap olundu. Bu kitabda Şirin və Düşüncə Şaxta Babanın köməkçilərinə çevrilir və balaca Elifin Yeni il üçün hansı arzusu olduğunu öyrənməyə çalışırlar.
Daha sonra rus dilində yazdığım “Фа Фа и Гранатовое Королевство” və “Фа и Фа в поисках Деда Мороза” nağılları çap olundu. Bu nağılların qəhrəmanları Fərəh və Fəxridir. Onlar valideynlərindən icazəsiz anasının gizlətdiyi narı götürüb dolabın içində gizlənərək yeməyə çalışanda Nar Krallığına düşürlər və geri qayıtmaq üçün müxtəlif sınaqlardan keçməli olurlar. İkinci hissədə isə Şaxta Babanın varlığını sübut etmək üçün onun axtarışına çıxırlar.
Bəzi nağıllarım – “Yeni il kirpisi”, “Fidan və balaca sincab”, “Tülkü də bayram istəyir” – “Sehirli qış axşamı” adlı Yeni ilə aid nağıllar toplusunda yer alır.
Son çap olunan nağıl kitabım isə “Cırtdan geri qayıdır və ya Cırtdan və dostlarının Novruz macəraları” adlanır. Bu nağılda Cırtdan və dostları sehrli nağıl dünyasında uzun illər firavan yaşasalar da, zaman keçdikcə nağılların unudulduğunu və qəhrəmanların bir-bir yox olduğunu görürlər. Cırtdan anlayır ki, bir çarə tapmasa, özü də itib gedəcək. O, sehrin gücü ilə real dünyaya keçməyə qərar verir və insanlara nağılları yenidən tanıtmağa, onları unudulmaqdan xilas etməyə çalışır.
Hazırda yazılmış, lakin hələ çap olunmamış bir neçə nağılım da var.
-Uşaq kitablarının satışı ilə bağlı vəziyyət necədir?
-Ötən illərə baxanda indi daha yaxşıdır, amma yenə də başqa ölkələlə müqayisədə çox zəifdir.
-Məni obraz olaraq götürsəniz, uşaqlara necə təqdim edərsiniz?
-“Şəfaçı Şəfa”... ilk ağlıma gələn bu oldu. “Şəfaçı Şəfa” -sehrli bitkilərin sirrini bilən və insanlara şəfa verən balaca, xırda-mırda bir qadının hekayəsidir. O, meşələrdə, dağlarda və çay kənarlarında bitkilər toplayaraq onlardan möcüzəvi dərmanlar hazırlayır. Hər yeni kəşfini “Şəfaçı kitabı”na şeir şəklində yazır ki, bilikləri gələcək nəsillərə qalsın. Lakin bir gün insanlar çox qəribə bir xəstəliyə yoluxurlar. Şəfa bütün bacarığını və sehrini işə salaraq bu sirli xəstəliyin müalicəsini tapmağa çalışır. Belə...
***
İndi oturub “Şəfaçı Şəfa” adlı nağılı gözləyəcəyəm, ta gələn ilin 2 aprelinədək... Anamın dilində öz gəncliyindən bir misra qalıb: “Gözləyən olanda gəlmək asandır...” Bir də onu gözləyəcəyəm ki, Azərbaycanda müasir yazıçıların kitabları kitabxana fondlarına daxil ediləcək, “sağlığımızda yaxşı deyiləcək yaxşı yazdıqlarımıza...”
Bir gün də, Münhendə bir uşaq oturub Xanım Anelanın nağıllarını oxuyacaq... Dünyanın harasındasa hansısa Azərbaycan yazıçısının adı Hans ilə, Yella ilə yanaşı çəkiləcək...
“Arzuya bax, sevgili ədəbiyyat, bəhs etdiyin mətləblərdən incəmi? Söylə, ürəyincəmi?”
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(02.04.2025)
