“Ədəbiyyat və incəsənət” Güneyli soydaşımız Əmin Hacılının hekayəsini və Dr. Araz Əhmədoğlunun onun nəsri barədə qeydlərini nəzərinizə çatdırır.

Yazıları redaksiyamıza Ümid Nəccari təqdim edib. 

Keremi köynəyinin döşündəki barmaq izinə oxşar quşun ipini çəkməkdən çəkindiyi üçün bir həftə öncə divanın altına düşən çaxmağı yadına salıb, şalvarının ağı partlamasın deyə, donbalmazdan əyilib götürdü. Aynadakı ləkələrin arasından sağ qaşının tacındakı sınığın sol qaşında olmasından şübhələnən Səfər Çaqqalın yadına öz adı düşdü, sonra ardıca atasının adı, böyük atasının adı, sonra “Anam ölməzdən, ondan böyük böyükbabamın adını soruşmalıyam” fikri ağlının ucuna gəlib, yerini “Görəsən çaqqallar neçə il yaşayarlar?” fikrinə verdi.

Aynaya hoflayıb dondu. Köynəyinin iç qatı ilə ləkələri silməyə başladı. Pillələri çıxan qadın başmaqlarının səsi qapının dalında (arxasında) susduğu an, Səfər Çaqqal köynəyini tərsə geydiyini anladı.

“Zibilləri zibilqabıdan çıxardıb sizə ilin ən mundar zibil ödülünü verməliyəm!” fikri ilə qapını açıb eşiyə çıxdı. Pillə yolunda ayaqyalın oturan qadının yanında durub, zibillərdən tökülən tıncıxmış suyun ritmi ilə “Böyük babamın adı nə dir?” deyə soruşdu. 

ÇAQQALLIQ

Əmin Hacılının ilk ədəbi nəsri

Dr. Araz Əhmədoğlu

İngilis ədəbiyyatı PhD

Этот адрес электронной почты защищен от спам-ботов. У вас должен быть включен JavaScript для просмотра.

Əmin Hacılı sanki «şairlik»dən umudunu kəsib çağdaş düşüncənin başqalarına çatdırmağın gərçək yolunu nəsr ədəbiyyatda tapıb. O bu yolu çox fərqli böyük bir addım ilə başlayıb qısa bir hikayədə özündə olan ədəbi çıxarı inanılmaz bir səliqə ilə görgüləşdirir. Bu yaradıcılığın ən gözə çarpan görsətgəsi (nişanəsi) neçə ayrı görgünü qısa bir əsərdə bir arada gətirə bilməsi dir. Birinci görgüdə Səfər Çaqqal adlı baş karakter köynəyinin üstündəki barmaq izinə bənzər quş əkizində sökülməyə başlamış əkizin çıxmış ipinə fikir verəmək ilə görgüləndirilir. Ardıcıl olaraq bir geri işıqlandırma ilə bir həftə öncəyə qayıdıb divanın altındakı çaxmağını anımsayır. Üçüncü görgüdə aynada görkəminə göz gəzdirməkdə olan baş karakter bir daha ikinci geri işıqlandırmayla qaşının tacındakı çapığa dərin daldığına görə unutmuş adını anımsayır. Adı «Səfər Çaqqal» dır. Öz adını tapmış karakter atasıyla babasının da adlarını anımsayıb anası ölməzdən öncə dədəsinin də adını ondan örgəşməyi (öyrəşməyi) düşünür. 

Hikayənin bircə arxatipi (archetype) ayna dır. İslam düşüncəsində «Hər mömin başqasının aynası» dır. Türk irfan ədəbiyyatında ayna insanı adam edib devlikdən qurtarmasının birinci aracı dır. Nizamı, Əttar, Şəbistəri, Rumi, Nəimi, Yəsəvi, Nəsimi, Aşıq Paşa, Yunus Əmrə kimi böyüklərimiz hamısı insana aynasını arındırmağı tapşırıb. 

«Musa sifət ər aşıq isən, göylüvü arıt; 

saf olmayacaq ayinə, didar ələ girməz.»

Yeddi il ardıcıl "New York Times"ın ən çox satılanlar düzməcəsində olan «O dörd anlaşma» bitiyində Don MiguelRuiz yazır: «Hər kəs bir ayna dır.» Bu baxışda insan, olan nə varsa, zərrəciklərinəcən özünün dəyil, onu, eləcə də bütün kainatı yaradan Allaha məxsus olduğuna inanır. İnsan öz aynasında bu gərçəyi görə bilməsə, iblis olar. Karl QustavYonqun başlatdığı analitik psikoloji (psixologiya) də bu aynanı «kölgə» adıyla tanıyır. Linda Qudmən kimi adlım yazarlar bu metodun şayırdları sayılır. Hikayənin baş karakteri, Səfər Çaqqal aynasına baxdıqca baxır. Ama nə yazıq kor gözlər aynada görmək istədiklərindən başqa heç nəyi görə bilməz. 

Səfər Çaqqal sərçə kimi butadan butaya atlanan birisi dir. Öz adını anımsadıqdan sonra ata-babalarının adlarını araşdıraraq öz kimliyini axtarmaq üçün aşıqlığa (quest) çıxmaq istəyir, ancaq onun sərçəlik özəlliyi onu əsil yoldan azqınlığa sürütləyir. Heç yeri olmayan bir fikir onu ardıca çəkib aparır: «Görəsən çaqqallar neçə il yaşayarlar?» Bu durumda baş karakterin adının fəlsəfəsi üzə çıxır. Səfərin çaqqallığı azqınlığının qaynağı dır. Çaqqal hara, soy-kökə, kimliyə düşünmək hara?! Bu çaqqalcasına sorqu (sual) istər-istəməz oxucunu da ardıca sürükləyərək dördüncü görgünü canlandırır, ancaq çox qarmaşıqdır.

Səfər Çaqqal aynanın qabağındaykən beşinci görgüeşikdən, qapı dalından gələn qadın başmaqları səsi ilə yaranır. Bu görgüdə Səfər əl-ayağını itirib köynəyini tərsə geyinir. Bu karakter qadına, qadınlıq görsətgələrinə qarşı enik birisi dir. Batı (Qərb) ədəbi yanaşmalarında bu duruma “Edip kompleksi” deyilir. Bu kompleks Səfər Çaqqalda gizli olaraq var. Bugörgüdən sonra o keçmişdən qayıdıb gələcəyə gedir. Bu gediş Səfər Çaqqalın karakterində heç bir dəyişiklik yaratmadığınagörə o dəyişməz/yastı bir karakter dir. O zibilləri başqalarına «ilin ən zibil ödülü» olaraq eşiyə çıxartmaq istəyir. Başqa sözlə «it itliyini tərgitsə də, sümsünməyini tərgitməz» ata sözünün düz olduğunu görsətməyə (göstərməyə) çalışır. Bu görgüdəhikayənin ikinci karakteri, Səfər Çaqqalın hələ ölməmiş anası ayaqyalın pillə yolunda oturub. Səfərin daşıdığı zibildən tıncıxmış su damır. O suyun ritmiylə Səfər istədiyi sorqunu yol üstündə ayaqyalın oturmuş anasından soruşur. O düşüncədəki insan sanılmışların yaşamının bircə törətimi zibil dir, zibillik dir. Onların keçmişi ilə gələcəyini birləşdirən də zibilin tıncıxmış suyunun ritmi dır. Bu imgələr belə bir düşüncə yaradır: Səfər Çaqqalda olan qarmaşıq zibil düşüncələr onun keçmişindən irəli gələn zibillik dir. Bu düşüncədə düzən adlı varlıqdan heç bir iz yox dır. Bu zibillikdə analar çaqqalların ayağı altında tapdalanmış əzik varlıqlar dır. Çünki bu dağınaq düşüncələrin qurduğu uyqarlıq (mədəniyyət) zibilliyin düz özü dir.

Səfər Çaqqalların düşüncəsi köynəyini sökülməkdənqorumaq, başqa sözlə, görkəmini qoruya bilmək dir, ancaq bu hikayədə o bir işi də edə bilməkləri görünmür. Bu düşüncə ondan ötəsinə çıxa bilmədiyinə görə Dədə Qorxut bitiyində, türkün ayın düşüncəsində «tanrı haqqı» olan analar ayaq altında ayaqyalın, dəyərsiz varlığa dönüşdürülür. Ən yüksək dəyərləri dəyərsizləşmiş bir kütlənin toplusu ayaq üstə yeriyən ölülər, yaşadıqları ortam isə tam bir zibillik dir.

Bəlkə də Səfər Çaqqallardan yazmağa bu ədəbiyyat gərəkli dir. Mətn bütövlükdə sözün tam anlamında ədəbi bir mətn dir. Ama mətni yaradan sözcüklərin ortamı kənd söyləmi (discourse) dir. Bu gərçək başqa bir gərçəyi alana sürür. Yazarın çıxardan, yetənəkdən öncə daha çox oxumağa ehtiyacı var. Buna baxmayaraq Əmin Hacılını təbrik etməliyik. Günümüzə gərəkli olan ədəbiyyat baxımından demək olar yeni bir yazar dünyamıza gəlməkdə dir. Gəlişi uğurlu olsun! 

20 Qorapişirən /1403 (11 İyun/2024) 

Qaynaqlar

- Nəsimi, S.Ə., Divan, Düzənləyici: Bəhram Əsədi, Urmiyə: Yaz Nəşr, 2019, 1199 s.

- Ruiz D.M., O Dörd Anlaşma, Klifornia: Eymber Əlınyayınları, 1997, 91 s.

- صحيح الجامع - رقم الحديث أو الصفحة: 6655 - أخرجه البزار (6193)، والطبراني في المعجم األوسط (2114)، وابن عدي في الكامل الضعفاء فی (230/6) 

 “Ədəbiyyat və incəsənət”

(30.08.2024)