Varis, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Baş redaktoru

Bir gün dar-dolanbac küçələrin birində əcaib-qəraib görkəmdə bir insanla rastlaşan hər kəs üz-gözünü turşudar, rastlaşdığının üfunətli nitqini dinlədikcə iyrənib oradan uzaqlaşmaq istəyər, “bu murdar məxluq kim imiş, İlahi” deyə şikayətlənər də. 

Və ağlına belə gətirməz ki, “murdar məxluq” dediyi elə onun özüymüş.

Necə?

Çox sadə.

Allah hərdən bizləri haradasa özümüzlə üzləşdirir, maskalı haldakı özümüzdən o qədər müştəbehik ki, maskasız özümüzü görəndə ağız büzürük. 

Tək-tük adam bu zaman özünü tanımaq iqtidarındadır. 

TRANSFORMASİYA - İNDİ BİZƏ ƏN VACİB OLAN NƏSNƏDİR.

Özünü tanımaqdan sonra isə özünəqayıdış mərhələsi gəlir. Pissənsə, yaxşılığa dəyişirsən, yaxşısansa, daha da yaxşılaşırsan.

Özünəqayıdışda əsas olan isə əslini, kökünü tanımaqdır, daha dərinə getsək, xalqının irsinə, mədəni-mental xüsusiyyətlərinə bələd olmaqdır, dəyərlərlə silahlanmaq, kamilləşmək, yarımçıqlıq, natamamlıq komplekslərindən qurtulmaq, bütövləşməkdir.

Bir sözlə, "İnsanın özünəqayıdışı" fəlsəfədə dərin və çoxşaxəli bir anlayışdır. Bu termin həm fərdi, həm də kollektiv səviyyədə insanın mənəvi, zehni və mədəni köklərinə, varlığının mahiyyətinə doğru dönüşünü ifadə edir.

Müxtəlif fəlsəfi məktəblər və düşünürlər bu anlayışı fərqli formalarda izah etmişlər.

1.Egzistensializm kontekstində

Egzistensialist filosoflar, xüsusilə Jean-Paul Sartre, Martin Heidegger və Søren Kierkegaard, insanın öz varlığı ilə üz-üzə qalmasını, "özünəqayıdış" kimi qiymətləndirirlər. Onlara görə, insan gündəlik həyatın "qeyri-özgə" axarında (Heidegger-in termini ilə "das Man", yəni "hamı kimi yaşamaq") itə bilər. Özünəqayıdış isə insanın "həqiqi varlığına" dönməsi, öz məsuliyyətini və azadlığını dərk etməsi ilə baş verir.

2. Sufizm və Şərq fəlsəfəsində

Şərq fəlsəfəsində, xüsusilə İslam fəlsəfəsi və sufizmdə, özünəqayıdış "özünüdərk", "nəfsin saflaşdırılması" və "Tanrıya doğru dönüş" ilə bağlıdır. Nəsimi, Əl-Qəzzali, İbn Ərəbi, Mövlana kimi dahilər insanın "zatına", yəni ilahi mənşəyinə dönməsini mənəvi bir yüksəliş kimi izah edirlər. Bu, dünyəvi ehtiraslardan uzaqlaşaraq "həqiqi mən"i tapmaqdır.

3. Carl Jung və psixoloji baxış

Jungun "individuasiya" anlayışı insanın öz şüuraltı ilə üzləşərək bütöv bir şəxsiyyətə çevrilməsini izah edir. Bu proses də "özünəqayıdış" sayılır. Yəni insan sosial rollardan və maskalardan sıyrılıb öz daxili "öz"ünə qayıdır.

4. Postmodernist yanaşma

Postmodernist düşüncədə "özünəqayıdış" bəzən tənqid olunur. Çünki "öz" anlayışı sabit və dəyişməz bir substansiya kimi qəbul edilmir. Burada daha çox "özünü yaratmaq" və ya "özünü yenidən qurmaq" ideyaları önə çıxır.

5. Azərbaycan konteksti – Şəxsiyyət və milli kimlik

Azərbaycan mütəfəkkirlərindən Heydər Hüseynov, Mirzə Fətəli Axundzadə, Cəlil Məmmədquluzadəkimi isimlərin düşüncəsində "özünəqayıdış" milli oyanış və maarifçilik kontekstində dəyərləndirilir. Bu, insanın milli-mədəni kimliyinə və mənəvi dəyərlərinə dönüşü kimi anlaşılır.

İnsanın özünəqayıdışıfəlsəfədə, ümumilikdə, onunöz varlığını, mənəviyyatını, azadlığınıvəmahiyyətini dərk etmək, yadlaşmadan qurtulmaq və "həqiqi mən"inə dönmək prosesi kimi izah olunur. Bu, həm fərdi, həm də ictimai-mədəni bir axtarışdır.

İnsan, sən özünü tanıyandan, özünə qayıdandan sonra heç vaxt dar-dolanbac küçələrin birində əcaib-qəraib görkəmdə bir insanla rastlaşmayacaqsan ki, üz-gözünü turşudasan.

Bu isə sənin qələbəndir. 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(21.07.2025)