Nemət Tahir, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Maraqlı söhbətlərdəsizniz.

XIX əsrin ortalarında çar Rusiyası Qafqazın milli kimliyini sındırmaq üçün hər vasitəyə əl atırdı. Bu mübarizədə bir xalqın ləyaqət simvoluna çevrilmiş bir qadın vardı – "Qafqazın qızılgülü" adlandırılan Kərimət xanım. O, təkcə gözəlliyi ilə deyil, həm də dağlı ləyaqətini və sarsılmaz iradəni təmsil edən bir sima idi.

Kərimət xanım İlisu sultanlığının son hökmdarı, Rusiya imperiyasına qarşı gerilla müharibəsi aparan və 1844-cü ildə çar ordusu tərəfindən devrilən Daniyal sultanın qızı idi. Bu ailə Qafqazın türkdilli müsəlman əhalisi üçün bir dirəniş nümunəsi, imperiya üçün isə təhlükəli bir ocaq sayılırdı. Kərimət xanım sonralar Qafqaz mücahidi, Şeyx Şamilin ikinci oğlu Qazı Məhəmmədlə evləndirildi. Bu izdivac siyasi və mənəvi bir ittifaq idi – İlisu sultanlığının və Dağıstanın ən nüfuzlu ailələrinin birləşməsi.

1859-cu ilin 26 avqustunda Qafqazda illərlə davam edən mübarizənin sonunda Şeyx Şamil imperator II Aleksandrın qüvvələrinə təslim oldu. Ailəsi ilə birlikdə sürgünə göndərildi – Rusiya şəhəri Kaluqaya. Məhz bu sürgün Kərimət xanımın gənc həyatının sonunu hazırladı. Doğulduğu dağların iqliminə alışmış bu zərif bədən Kaluqanı qaldıra bilmədi. Çox keçmədən vərəmə tutuldu. Bütün çar sarayının səfərbər etdiyi həkimlər onun sağlamlığını qaytara bilmədilər. 1862-ci ilin 4 mayında – cəmi 20 yaşında – bu dünya ilə vidalaşdı.

Ölümündən əvvəl bircə arzusunu dilə gətirdi: “Məni İlisu torpağında, doğma dağlarımın qoynunda dəfn edin.”

Bu istək isə Rus imperiyasının yerli canişinlərini təşvişə saldı. Çünki Kərimət xanımın adı artıq təkcə sülalə mənsubiyyəti ilə deyil, xalqın gözündə milli qürur və müqavimət rəmzi kimi əhəmiyyət qazanmışdı. Onun məzarı Zaqatala dairəsində yerləşərsə, əhali üçün ziyarətgah və müqavimət ocağına çevrilə bilərdi. Bu səbəbdən imperatorun fərmanına rəğmən, Kərimət xanımın cənazəsinin İlisuya göndərilməsinə icazə verilmədi.

Ancaq imperator II Aleksandr onun ölümünə laqeyd qala bilmədi. Kərimət xanımın cənazəsi aypara və ulduz təsvirləri ilə bəzədilmiş sarkofaqda, ən yüksək saray mərasimləri səviyyəsində hazırlanaraq atası Daniyal sultanın sürgündə yaşadığı Nuxaya (indiki Şəki) göndərildi. Məzarı burada, Şəkinin qədim qəbiristanlıqlarından birində yerləşdirildi. Daniyal sultanın iştirakı ilə dəfn mərasimi keçirildi. Onun məzarı sakitcə illərlə torpağın sükutunda yatdı, ta ki...

...ta ki bir əsr sonra, Şəki şəhərində qədim məzar daşlarını araşdıran bir ekspedisiya qədim ərəb qrafikalı yazıları araşdırarkən, unudulmuş bir tarix parçasının izinə düşdü. Tarixçi-alim Ceyhun Soltanovun rəhbərliyi ilə aparılan bu tədqiqat nəticəsində Kərimət xanımın qəbrinin yeri müəyyən edildi. Bu kəşf yalnız bir qəbri üzə çıxarmadı – bu, bir dövrün, bir xalqın və bir qadının unudulmuş hekayəsini diriltdi.

Kərimət xanım görünüşdə bir sultan qızı, bir mücahid gəlini, bir sürgün məhbusu idi. Əslində isə, o, Qafqaz qadınının rəmzinə çevrilmişdi – güzəştə getməyən, qürurlu, öz xalqının heysiyyətini son nəfəsində də qoruyan bir xanım. Onun adı hələ də Şəki yollarında pıçıldanır, İlisu bulaqlarında əks-səda verir. Onun məzarı bir xalqın yaddaşında sönməyən bir çıraqdır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(18.07.2025)