İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”
Nəsrəddin Tusi — XIII əsrin görkəmli Azərbaycan alimi, filosofu, astronomu, riyaziyyatçısı və teoloqu olmuşdur. O, elmi dühası ilə təkcə Şərqin deyil, bütün bəşər tarixinin ən parlaq simalarından biri hesab olunur.
Bu gün onun anım günüdür.
"Həyatı və Mənşəyi"
Əbu Cəfər Mühəmməd ibn Mühəmməd ibn Həsən Tusi 1201-ci ildə (597 hicri) Tus şəhərində (indiki İranın Xorasan vilayəti) anadan olub. Atası hüquqşünas və dini elmlərdə mütəxəssis idi. Elə bu səbəbdəndir ki, Tusi hələ kiçik yaşlarından zəka və təfəkkürü ilə diqqət çəkib, ciddi elm yoluna qədəm qoyub.
O, əvvəlcə Tusda, sonra Nişapurda təhsil alıb, burada fəlsəfə, məntiq, astronomiya və riyaziyyat elmləri ilə məşğul olub. Onun müəllimləri arasında məşhur alimlər, sufi şeyxləri və şərq filosofları da olub.
"Elmi Fəaliyyəti və Əsərləri"
Tusi müxtəlif elmlərdə dərin bilik sahibi idi. Əsərlərində fəlsəfə ilə astronomiyanı, riyaziyyatla əxlaqı ustalıqla birləşdirirdi. Ən məşhur əsərlərindən biri “Əxlaqi Nasiri” adlanır. Bu əsər İslam əxlaq fəlsəfəsinin klassik nümunəsidir və yüz illərlə Şərqdə dərslik kimi oxunub. Burada insanın ruhani saflaşması, əxlaqi dəyərlərin təbliği, cəmiyyət və ailə arasındakı münasibətlər çox yüksək səviyyədə təhlil olunur.
O, həm də riyaziyyat və astronomiya sahələrində böyük ixtiralar edib. Onun “Təhriru’l-Məcisti”, “Zici İlxani” və “Şəklül-qita” kimi əsərləri əsrlərlə elm tarixində mühüm yer tutub.
"Marağa Rəsədxanası"
1256-cı ildə Hülakü xanın himayəsi ilə Tusi Marağa şəhərində böyük bir rəsədxana yaratdı. Bu, o dövr üçün elm mərkəzi sayılırdı. Rəsədxana elmi tədqiqatların aparıldığı, müxtəlif ölkələrdən alimlərin toplandığı bir ocaq idi. Burada astronomiya, coğrafiya, optika və riyaziyyat elmləri inkişaf etdirilirdi. Tusi burada hazırladığı “Zici İlxani” adlı astronomik cədvəllərlə Avropada Kopernikin nəzəriyyəsinə zəmin yaradıb.
"Elmə və Bəşəriyyətə Təsiri"
Tusi Qərbdə də tanınmış və əsərləri latın dilinə tərcümə edilib. Onun elmə gətirdiyi sistematik yanaşma, məntiq və riyazi düşüncə sonrakı dövrlərdə Avropa intibahına belə təsir göstərmişdir. Məşhur alimlər – Kopernik, Kepler, hətta Nyuton onun əsərlərindən ilham alıb.
"Fəlsəfi Görüşləri"
O, fəlsəfədə həm Aristotelçi, həm də İslam fəlsəfəsinin davamçısı idi. O, insanın mükəmməlləşməsini, ağıl və əxlaq harmoniyasını ön plana çəkirdi. Ona görə, elm yalnız başla deyil, qəlblə də qavranmalıdır.
O, bir millətin deyil, bəşəriyyətin alimidir. O, təkcə göyləri öyrənmədi — insanın daxilini, əxlaqını, ağlını da ucaltdı. Onun elmi, zəkanı işıqlandıran bir çıraq kimi, sönmədən insanlıq yolunu aydınlatmağa davam edir.
Böyük şəxsiyyət 1274-cü il 26 iyunda Bağdadda vəfat edib. Lakin onun elmi irsi minillikləri aşaraq bu gün də yaşayır.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(26.06.2025)
