Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”
Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu ilə Azərbaycan Ədəbiyyat Fondunun “Ədəbiyyat və incəsənət” portalında yayımlanan Türk dünyası məşhurları haqqında olan layihəsində bügünkü söhbətimiz Qutluq Buğa barədədir.
XII–XIII əsrlərdə Orta Asiyada siyasi mənzərə mürəkkəb və çoxqatlı idi. Bu dövrdə yaranan Qarakitay dövləti (1124–1218) formal olaraq xitan (kidan) mənşəli Lyao sülaləsinin davamı sayılsa da, dövlətin real hərbi-siyasi dayaqları əsasən türk tayfalarından ibarət idi. Karluklar, uyğurlar, yağmalar və digər türk etnosları Qarakitay hakimiyyət mexanizminin əsas sütununu təşkil edirdi. Məhz bu mühitdə Qutluq Buğa kimi türk sərkərdələri ön plana çıxmışdır.
Mənbələr Qutluq Buğanı, Karluk mənşəli türk aristokratı, Qarakitay dövlətinin yerli hərbi-feodal elitasına mənsub şəxs kimi təqdim edir.
Onun adı türk onomastikasına xasdır: “Qutluq” (müqəddəs, uğurlu), “Buğa” (güc, igidlik simvolu). Bu ad forması onun türk kimliyini açıq şəkildə təsdiqləyir.
Qutluq Buğa Qarakitay dövlətində yüksək hərbi rütbə sahibi, regional idarəçi, türk tayfaları üzərində nüfuzlu siyasi fiqur olmuşdur.
Xüsusilə, Balasaqun və ətraf ərazilərdə onun hakim təsirə malik olduğu göstərilir. Bu fakt Qarakitay dövlətində xitan hakimiyyətinin yerli türk aristokratiyası ilə kompromis üzərində qurulduğunu sübut edir.
XII əsrin sonlarında Qarakitay dövləti ciddi böhran mərhələsinə daxil olmuşdu. Bu dövrdə Xarəzmşah Məhəmmədin hücumları, daxili feodal parçalanmalar, Nayman mənşəli Küçlük xanın hakimiyyəti ələ keçirməsi
dövləti zəiflətdi.
Qutluq Buğa bu mərhələdə Qarakitay dövlətinin ənənəvi türk dayaqlarını qorumağa çalışmış, Küçlük xanın qeyri-sabit və zorakı siyasətinə qarşı müxalif mövqe tutmuşdur.
Lakin mərkəzi hakimiyyətin dağılması onun fəaliyyətini nəticəsiz qoymuşdur.
Qutluq Buğanın sonu ilə bağlı mənbələrdə vahid mövqe yoxdur, bəzi qaynaqlarda onun 1211-ci il hadisələri zamanı öldürüldüyü, bəzilərində isə siyasi səhnədən uzaqlaşdırıldığı qeyd edilir.
Bu qeyri-dəqiqlik Qarakitay tarixinin ümumi problemi, yəni mənbə azlığı və ziddiyyətli məlumatlar ilə bağlıdır.
Qutluq Buğa Qarakitay dövlətində türk hərbi aristokratiyasının real gücünü təmsil edir; xitan mənşəli sülalələrin türklər olmadan hakimiyyətlərini qoruya bilmədiklərini göstərir; Orta Asiyada türk siyasi elitasının imperiya daxilində aktiv və həlledici rol oynadığını sübut edən simadır.
Onun az tanınması tarixi rolunun kiçik olması deyil, sonrakı tarix yazımında kölgədə qalması ilə bağlıdır.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(30.12.2025)
