Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu ilə Azərbaycan Ədəbiyyat Fondunun “Ədəbiyyat və incəsənət” portalında yayımlanan Türk dünyası məşhurları haqqında olan layihəsində bügünkü söhbətimiz Məhəmməd əl-Xarəzmi barədədir.

Məhəmməd ibn Musa əl-Xarəzmi (təqribən 780 – təqribən 850 m.) orta əsr İslam dünyasının ən görkəmli riyaziyyatçılarından, astronomlarından və coğrafiyaşünaslarından biri hesab olunur. O, klassik riyaziyyatın strukturlaşdırılmasında və sonrakı Avropa riyaziyyatının formalaşmasında dönməyən rol oynamışdır.

Məhəmməd əl-Xarəzmi Xorəzm (bu günkü Özbəkistanın Xorazm regionu) ərazisində anadan olmuş və həyatının böyük hissəsini Bağdadın Beytül-Hikmə (“Hikmət Evi”) adlı elmi mərkəzdə keçirmişdir. Orada o, həm tərcümələr üzərində çalışmış, həm də öz əqli töhfələrini yaratmışdır.

Əl-Xarəzmi riyaziyyat sahəsində ən məşhur əsəri “Al-Kitab al-mukhtaṣar fī ḥisāb al-jabr wa-l-muqābala” (“Tamamlama və tarazlama yolu ilə hesab haqqında xülasə kitabı”) adlı işidir. Bu yazı riyaziyyat tarixində cəbrin (algebra) əsaslarını qoymuşdur — burada xətti və kvadrat tənliklər sistematik şəkildə həll edilirdi. “Cəbr” termini məhz bu kitabın adındakı “al-jabr” sözündən yaranmışdır.

Əl-Xarəzmi həmçinin Hind-ərəbcə rəqəmlər sistemini (onluq say sistemi və sıfırın istifadəsi daxil olmaqla) sistemləşdirmiş və bu bilikləri Avropaya yayılmasına səbəb olmuşdur. Bu sistem Romadan sonra riyaziyyatda inqilabi dəyişiklik yaratmışdır və bu gün bütün dünyada istifadə olunan 0-9 rəqəmlərinin əsasını təşkil edir.

Onun adı “algoritm” termini ilə əbədi bağlıdır: “ʿAlgoritmi” adı latınlaşdırılmış formada onun adından törəmiş və bu gün riyazi prosedurlar və kompüter elmində istifadə olunan algoritm anlayışını ifadə edir.

Əl-Xarəzmi yalnız cəbr və ədədlər üzərində çalışmayıb: o, həm də astronomiya və coğrafiya sahələrində əhəmiyyətli işlər görmüşdür. Onun “Kitāb ṣūrat al-arḍ” (“Yer təsviri kitabı”) adlı əsəri, Ptolemey coğrafiyasını təkmilləşdirərək, məlum dünyadakı şəhərlərin koordinatlarını və xəritələrini təqdim etmişdir. Bundan başqa, o, astronomik cədvəllər də hazırlamışdır.

Əl-Xarəzmi 9-cu əsrdə (təqribən 850) vəfat etmişdir, lakin onun işləri sonralar Latın dilinə tərcümə olunaraq Avropada riyaziyyatın tədrisində mənbə olmuş, orta əsr riyaziyyatını xroniki olaraq formalaşdırmışdır.

Bu səbəblə o, tez-tez cəbrin atası və müasir riyaziyyatın banilərindən biri kimi qiymətləndirilir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(29.12.2025)