Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”
Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu ilə Azərbaycan Ədəbiyyat Fondunun “Ədəbiyyat və incəsənət” portalında yayımlanan Türk dünyası məşhurları haqqında olan layihəsində bügünkü söhbətimiz İsmail Qaspıralı barədədir.
İsmail Qaspıralı (İsmail Bey Gasprinski / Gaspıralı) XIX-əsrin sonu və XX-əsrin əvvəllərində yaşamış görkəmli Krım Tatarı fikir adamı, müəllim, jurnalist, nəşriyyatçı, maarifçi və siyasi xadim idi. O, öz dövrünün ən önəmli türk dünyası intellektual liderlərindən sayılır və xüsusilə təhsil islahatı, mətbuat vasitəsilə milli şüurun yüksəldilməsi və Türk dünyasının birliyi ideyalarının yayılması ilə yadda qalmışdır.
İsmail Qaspıralı 1851-ci ildə Krımın Bakhchysarai yaxınlığında Avcıköy (bu gün Ukraynanın Krım regionu) kəndində anadan olmuşdur. Ailəsinin adı Gaspira kəndindən gəldiyi üçün soyadı “Gasprinski” olaraq qəbul edilmişdir. Çox erkən yaşda o, yerli müsəlman məktəbində əsas təhsil almış, daha sonra Simferopol gimnaziyasında və Voronej, daha sonra Moskva hərbi məktəbində təhsilini davam etdirmişdir. Bu xarici təhsil ona Avropa düşüncə tərzi, maarif ideyaları və geniş dünyagörüşü qazandırmışdır.
Qaspıralı 1870-ci illərin əvvəllərində Parisdə rus yazıçısı İvan Turgenyev ilə işləyərək fransız dilini öyrənmiş və Avropa mədəni-ictimai mühitindən təsirlənmişdir. Parisdə keçirdiyi vaxtdan sonra o, təhsil sisteminin modernləşdirilməsinin vacibliyini dərk etmişdir. 1876-cı ildə Krıma qayıdaraq müəllim olaraq fəaliyyətə başlamış, lakin klassik dini məktəblərdəki tədris metodlarını tənqid etdiyinə görə pedaqoji fəaliyyətini davam etdirə bilməmişdir.
1878-ci ildə Bakhchysarai şəhər dumasında çalışmış və bir müddət şəhər meri vəzifəsinə seçilmişdir. Bu dövrdə o, ictimai fəaliyyətini genişləndirmiş və Türk və müsəlman icmalarının problemlərinə diqqət yetirməyə başlamışdır.
1883-cü ildə Qaspıralı Krımda iki dildə – Krım Tatar və rus dillərində çıxan Tercüman (Terciman) qəzetini təsis etdi. Bu nəşr yalnız Krım Tatarları üçün deyil, eyni zamanda bütün Rusiya imperiyasındakı türk dillərində danışan icmalar üçün siyasi, mədəni, maarifçi və ictimai məsələləri işıqlandırmaq üçün vacib platforma oldu və uzun müddət fəaliyyət göstərdi. “Tercüman” fikir və information mübadiləsinin əsas vasitəsi olmaqla yanaşı, Türk dünyasında milli şüurun formalaşmasına əhəmiyyətli töhfə verdi.
Qaspıralı təhsil sistemində islahatların əsasını qoyan “Usul-ü Cedid” (yeni metod) konsepsiyasını dəstəklədi. Bu yeni metod dini təhsillə yanaşı müasir elmlər – riyaziyyat, tarix və coğrafiya dərslərini də təhsil proqramına daxil etməyi, eləcə də ana dilində tədrisin gücləndirilməsini nəzərdə tuturdu. Bu yanaşma Krım Tatarları arasında və daha sonra Qafqaz, Mərkəzi Asiya və digər türk cəmiyyətlərində geniş yayılmışdır.
O, ancaq qəzet nəşri ilə məhdudlaşmayaraq, 1905-ci ildən başlayaraq qadınlara və uşaqlara yönəlik mətbu nəşrlər də buraxdı, məsələn, Alem-i Nisvan qadın jurnalı (qızı Şefiqa Qaspıralı redaktoru oldu) və uşaqlar üçün jurnallar. Bu fəaliyyət milli şüurun daha geniş təbəqələrə çatdırılması və cəmiyyətin ayrı-ayrı qruplarının maariflənməsi məqsədini daşıyırdı.
Qaspıralı həm də pan-türkçülük ideyalarını müdafiə etmiş, türk dillərinin birləşdirilməsi və bu icmaların birgə fəaliyyəti üçün “dildə, fikir və əməliyyatda birlik” prinsiplərini irəli sürmüşdür. Onun bu ideyaları Türk dünyasında birliyin mədəni və ictimai bazasının yaradılmasına təsir etmişdir.
İsmail Qaspıralı 1914-cü ildə Bakhchysarai şəhərində vəfat etmişdir. Onun yaradıcılığı və fəaliyyəti bu gün də türk dünyasının maarifçilik, mədəni birləşmə və milli şüurun inkişafı sahəsində əsas simvollardan biri kimi qiymətləndirilir.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(25.12.2025)
