Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”
Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu ilə Azərbaycan Ədəbiyyat Fondunun “Ədəbiyyat və incəsənət” portalında yayımlanan Türk dünyası məşhurları haqqında olan layihəsində bügünkü söhbətimiz Toxtamış xan barədədir.
Toxtamış xan Qızıl Orda dövlətinin siyasi birliyini bərpa edən və onun gücünü müasir dövrdə genişləndirən əhəmiyyətli türk-mongol hökmdarıdır. XIV əsrin sonları və XV əsrin əvvəllərində hakimiyyət sürdüyü dövrdə Toxtamış parçalanmış və zəiflədilmiş Qızıl Orda ərazilərini mərkəzləşdirilmiş şəkildə idarə etməyə nail olmuşdur. Onun hakimiyyəti yalnız siyasi sabitliyin bərpası ilə deyil, həm də iqtisadi və hərbi gücün artırılması ilə xarakterizə olunurdu.
Toxtamışın dövlət idarəçiliyi mərkəzləşdirilmiş struktur əsasında qurulmuş, əyalət hökmdarları və tayfa liderləri üzərində mərkəzi nəzarət təmin edilmişdir. Dövlətin inzibati və hərbi sistemi onun dövründə təkmilləşdirilmiş, vergi sistemi və hərbi öhdəliklər mərkəzi hakimiyyət tərəfindən koordinasiya edilmişdir. Bu idarəetmə modelinin əsas məqsədi parçalanmış Qızıl Ordanın siyasi və iqtisadi resurslarını birləşdirmək, həmçinin dövlətin daxili sabitliyini təmin etmək idi.
Toxtamışın dövründə hərbi strategiya və diplomatiya xüsusi əhəmiyyət kəsb edirdi. Onun Moskva yürüşü (1382) Qızıl Ordanın şərq və qərb ərazilərində siyasi nüfuzunu genişləndirmiş, həmçinin Rus torpaqları üzərində dominantlığını göstərmişdir. Lakin Toxtamışın ən məşhur və eyni zamanda faciəli qarşıdurması böyük türk-mongol sərkərdəsi Teymurla olmuşdur. 1391–1395-ci illərdə baş vermiş toqquşmalar Toxtamışın ərazilərinin bir hissəsini itirməsinə və Qızıl Orda dövlətinin zəifləməsinə səbəb olmuşdur. Bu məğlubiyyət həm siyasi, həm də iqtisadi baxımdan dövlətin tarixi inkişaf xəttində dönüş nöqtəsi olmuşdur.
Mədəni və iqtisadi sahələrdə Toxtamışın təsiri də mühüm olmuşdur. Onun dövründə Qızıl Orda ərazisində ticarət yolları və şəhər mərkəzləri qorunmuş, iqtisadi fəaliyyətin canlanması təmin edilmişdir. Eyni zamanda, saray və inzibati strukturlar dövlətin ideoloji legitimliyini dəstəkləmiş, türk-mongol mədəni irsinin qorunması və inkişafına şərait yaratmışdır.
Beləliklə, Toxtamış xan Qızıl Orda dövlətinin birləşməsi, gücünün bərpası və regiondakı türk-mongol siyasi nüfuzunun gücləndirilməsi baxımından tarixi əhəmiyyət kəsb edir. Onun idarəçilik prinsipləri, hərbi və diplomatik fəaliyyəti, həmçinin Teymurla qarşıdurması Qızıl Orda dövlətinin gələcək inkişaf xəttinə dərin təsir göstərmiş, türk-mongol dövlətçilik ənənəsinin tarixində mühüm mərhələ yaratmışdır.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(08.12.2025)
