Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”
Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu ilə Azərbaycan Ədəbiyyat Fondunun “Ədəbiyyat və incəsənət” portalında yayımlanan Türk dünyası haqqında olan layihəsində bügünkü söhbətimiz Muxtar Türk xalqları barədədir.
Rusiya Federasiyası daxilində formalaşmış muxtar türk respublikaları tarixən Volqa-Ural, Sibir və Altay bölgələrinə yayılmış qədim türkdilli etnosların siyasi-inzibati varisliyini təmsil edir. Bu qurumlar həm dil və mədəniyyət baxımından türk etnosisteminə daxil olmaqla, həm də federal struktur daxilində hüquqi muxtariyyətə sahib olan subyektlər kimi siyasi-inzibati xüsusiyyətlərə malikdir. Onların hər biri qədim türkdilli tayfaların etnoqrafik, dil və mədəni inkişaf xəttini müasir dövrdə institusional şəkildə yaşadan regional mərkəzlər sayılır.
Tatarıstan Respublikası Volqa Bulqar dövlətinin, sonrakı Qızıl Orda və Kazan Xanlığının tarixi mirasını daşıyır. Buradakı tatar xalqı Kipçak-qıpçaq qrupuna daxil olan türkdilli etnosdur və respublikanın paytaxtı Kazan tarixi türk mədəniyyətinin mühüm mərkəzlərindən hesab olunur. Tatarıstan müasir dövrdə dil siyasətində iki dilli model tətbiq edir və türk-islam mədəniyyətinin Volqa bölgəsindəki əsas mərkəzlərindən biri olma statusunu saxlayır.
Başqırdıstan Respublikası Ural bölgəsində yaşayan başqırd xalqının etnik-siyasi vahidi kimi formalaşıb. Başqırdlar qıpçaq türk dilləri qrupuna mənsubdur və tarixi etibarilə köçəri və yarımköçəri təsərrüfat modeli ilə bağlı olmuşlar. Respublika müasir dövrdə başqırd dilinin qorunması, folklor ənənələrinin institusional dəstəklənməsi və milli mədəni irsin yaşadılması ilə seçilir.
Çuvaşıstan Respublikası çuvaş xalqını birləşdirir ki, bu etnos türkdilli xalqlar arasında xüsusi dil qolu – Bulqar (Oğur) qrupunun yeganə yaşayan nümayəndəsi kimi bilinir. Çuvaş dili fonoloji və leksik cəhətdən digər türk dillərindən müəyyən dərəcədə fərqlənsə də, çuvaş xalqının etno-mədəni tarixi bütövlükdə qədim bulqar-türk ənənələri ilə bağlıdır. Çuvaşıstan regionu bu unikal dil və mədəni irsin mühafizəsi üçün mühüm institutlara malikdir.
Saxa (Yakutiya) Respublikası şimal və şərqi Sibir bölgəsində yaşayan saxaların etnik dövlətçiliyinin əsas formasıdır. Saxa xalqı Sibir türk dilləri qrupuna daxildir və iqlim, təsərrüfat, mifologiya və sosial struktur baxımından özünəməxsus mədəni kompleksə malikdir. Respublika həm də Sibir türklərinin ən böyük ərazi vahidi olmaqla yanaşı, regionda türk dilinin dövlət səviyyəsində qorunduğu nadir şimal bölgələrindən biridir.
Tuva Respublikası tuvaların etnik-siyasi mərkəzidir və bu xalq Sibir türk dillərinin uyğur-xakas qolu ilə bağlı hesab olunur. Tuva həm də şamanist ənənələrin canlı şəkildə qorunduğu türk bölgələrindən biridir. Burada xöömei (boğaz oxumağı) kimi qədim musiqi ənənələri dünya miqyasında tanınmışdır. Tuva dövlət strukturu milli dilin tədrisi və mədəniyyətin inkişafını prioritet kimi saxlayır.
Altay Respublikası Altay türklərinin etnik-siyasi vahidi olub, Altay-Sayan dağlıq bölgəsində yaşayan türkdilli tayfaların tarixi davamlılığını əks etdirir. Altay xalqları qədim türk mifologiyasının formalaşdığı coğrafiyanın bir hissəsi kimi mədəni və etnik baxımdan xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Altay dili bir neçə dialekt qrupunu əhatə edir və bölgə şamanist, epik və dastan ənənələrinin institutlaşdığı mərkəzlərdən biri sayılır.
Bu respublikaların hər biri Rusiya Federasiyası çərçivəsində fərqli səviyyələrdə muxtariyyətə malik olsa da, onların ümumi cəhəti türkdilli xalqların tarixi, dil və mədəni kimliyinin müasir dövrdə dövlət strukturları vasitəsilə qorunmasıdır. Hər bir respublika türk etnoslarının regional identikliyini saxlayan, eyni zamanda onların sosial, mədəni və akademik inkişafını təmin edən mühüm mərkəz funksiyasını daşıyır.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(01.12.2025)
