Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”
Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu ilə Azərbaycan Ədəbiyyat Fondunun “Ədəbiyyat və incəsənət” portalında yayımlanan Türk dünyası haqqında olan layihəsində bügünkü söhbətimiz Türk dillərinin geneoloji təsnifatıbarədədir.
Türk dillərinin geneoloji təsnifatı müasir türkoloji araşdırmalarda tarixi-müqayisəli metod əsasında müəyyənləşdirilən sabit bir struktur kimi qəbul edilir. Geneoloji bölgünün formalaşmasında əsasən N.A. Baskakovun “Тюркские языки”, Talat Tekinin Orxon və qədim türk dili ilə bağlı tədqiqatları, Gerard Clausonun etimoloji araşdırmaları, həmçinin Lars Johanson və Éva Csatónun redaktə etdikləri “The Turkic Languages” kimi fundamental mənbələr əsas rol oynayır. Bu mənbələrə görə türk dillərinin mənşəcə bölünməsi ilk mərhələdə iki böyük qola ayrılır: Oğur (Bulqar) qolu və Şərqi Türk qolu. Oğur qolunun yeganə yaşayan nümayəndəsi çuvaş dilidir və geneoloji xətt baxımından digər bütün türk dillərindən ən erkən ayrılmış dil kimi qəbul edilir. Qolun digər tarixi üzvləri bulqar və xəzər dilləri artıq tükənmiş dillərdir və onların varlığı yalnız tarixi mənbələrdən və dolaylı linqvistik bərpa metodlarından bilinir.
Şərqi Türk qolu isə türk dillərinin böyük əksəriyyətini birləşdirir və daxilində bir neçə əsas geneoloji alt qrup formalaşdırır. Bu alt qrupların müəyyənləşdirilməsi dilçilikdə yalnız struktur fərqlərinə deyil, həm də tarixən izləndiyi təsdiqlənən qohumluq əlaqələrinə əsaslanır. Şərqi qolda ən geniş yayılmış və tarixi cəhətdən əsaslı şəkildə müəyyənləşdirilmiş qruplardan biri Oğuz dilləridir. Oğuz qrupu Azərbaycan, Türkiyə türkcəsi, türkmən, qaqauz, salar və xalac dillərini əhatə edir. Bu qrupun geneoloji bütövlüyü oğuz tayfa birliklərinin tarixi hərəkət marşrutu və siyasi təşkilatlanması ilə uyğun gəlir. Oğuz dillərinin müstəqil bir qrup kimi formalaşması məsələsi O. Pritsak və F. Sümer kimi tədqiqatçıların əsərlərində geniş şəkildə əsaslandırılmışdır.
Şərqi Türk qolu daxilində ikinci böyük geneoloji qrup Qıpçaq dilləridir. Müasir türkoloji ədəbiyyatda bu qrup bir neçə yarıma ayrılır: qıpçaq-poloves qolu (qaraçay-balkar, qumuq), qıpçaq-noğay qolu (tatar, başqırd, qazax, qaraqalpaq, noğay) və bəzi tədqiqatçılara görə keçid xüsusiyyətləri daşıyan Krım-tatar dili. Qıpçaq dillərinin geneoloji birliyi Baskakov və Samoyloviçin təsnifatlarında ardıcıl şəkildə göstərilib və bu təsnifat müasir elmdə də etibarlı sayılır.
Şərqi Türk qolunun digər mühüm geneoloji qolu Karluk (Uyğur–Özbək) dilləridir. Bu qrupa yeni uyğur və özbək dilləri daxildir. Uyğur yazı ənənəsinin qədimliyi və çoxəsrlik yazılı korpusun mövcudluğu bu qrupun tarixi inkişafını daha aydın şəkildə izləməyə imkan verir. Talat Tekin və Clausonun araşdırmalarında karluk qrupunun türk dilləri içində ayrıca və müstəqil bir geneoloji xətt kimi formalaşdığı təsdiq edilir.
Türk dillərinin geneoloji təsnifatında Sibir türk dilləri də ayrıca qrup kimi qəbul olunur. Bu qrupa yakut (saxa), dolqan, tuva, tofar, xakas, şor və çulım dilləri daxildir. Bu dillərin tarixi inkişafı, coğrafi izolasiya səbəbindən, digər türk qruplarından ayrılıqda izlənə bilir və onların geneoloji vahid kimi təqdim olunması həm Werner, həm də Vajdanın Sibir türkcəsi ilə bağlı tədqiqatlarında əsaslandırılmışdır.
Bəzi təsnifatlarda Altay dili ayrıca bir qrup kimi verilsə də, müasir türkoloji mənbələrdə altay dili adətən Sibir türkcəsinin tərkibində qiymətləndirilir. Kırğız dili də bəzi tədqiqatçılar tərəfindən ayrıca bir qol kimi təqdim edilsə də, geniş qəbul edilən təsnifatda Şərqi Türk qolu daxilində ayrıca bir yarımqrup kimi göstərilir.
Beləliklə, etibarlı akademik mənbələrə əsaslanan geneoloji bölgü göstərir ki, türk dillərinin mənşəcə ən əsas və sabit təsnifatı Oğur qolu ilə Şərqi Türk qolunun iki əsas budağından ibarətdir. Şərqi Türk qolu isə öz daxilində Oğuz, Qıpçaq, Karluk, Sibir və bəzi lokal qruplara bölünür. Bu təsnifat türk dillərinin tarix boyu keçdiyi inkişaf mərhələlərini və tayfa birliklərindən müasir dillərə qədər davam edən geneoloji ardıcıllığı ən dolğun şəkildə əks etdirən model kimi qəbul olunur.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(21.11.2025)
