Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”
Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu ilə Azərbaycan Ədəbiyyat Fondunun “Ədəbiyyat və incəsənət” portalında yayımlanan Türk dünyası birgə layihəsində bügünkü təqdimat Türklər üçün müqəddəs dəyərlər anlayışıbarədədir.
Türklər üçün müqəddəs dəyərlər anlayışı türk mədəniyyətinin, dini inanclarının və sosial həyat tərzinin ən dərin qatlarını əhatə edən mənəvi sistemdir. Qədimdən bu yana türklərin dünyagörüşü yalnız maddi həyatı deyil, həm dəilahi nizamı, əcdad ruhunu, torpaq sevgisini, ailə bağlarını və ədalət prinsipinimüqəddəs hesab edən dəyərlər üzərində qurulmuşdur. Bu dəyərlər əsrlər boyu türklərin həm fərdi, həm də dövlət səviyyəsində davranışlarını tənzimləmiş, onların kimliyini formalaşdırmışdır.
Türklər üçün ən başlıca müqəddəs dəyərlərdən biri Tanrı inancı olmuşdur. Qədim türk mifologiyasında Tanrı (Tengri) kainatın yaradıcısı, nizamın və ədalətin qoruyucusu sayılırdı. “Göktürk yazıtları”nda (VIII əsr) yazılır:
“Üstdə mavi göy, altda yağız yer yaradıldıqda, ikisi arasında insan oğlu yaradılmış.”
Bu ifadə Tanrının türk dünyagörüşündə həm yaradıcı, həm də hakim qüvvə kimi qəbul edildiyini göstərir. Türk hökmdarları öz hakimiyyətlərini Tanrının verdiyi ilahi səlahiyyət kimi görürdülər: xaqan Tanrı tərəfindən “qut” (ilahi lütf) almış sayılırdı.
İkinci müqəddəs dəyər torpaq və vətənidi. Türk mifologiyasında torpaq yalnız fiziki məkan deyil, həm də əcdad ruhunun yaşadığı müqəddəs varlıq kimi qəbul olunurdu. “Yurt” anlayışı həm məkan, həm də mənəvi bağlılıq demək idi. Türklərin “yurdsevərlik” duyğusu, vətən üçün can vermək, torpağı qorumaq və onu müqəddəs hesab etmək bu dəyərlərin mərkəzində dayanırdı.
Türk dünyasında ata-baba kultu da müqəddəs sayılırdı. Əcdadlara hörmət, onların ruhuna qurban vermək, “ata ocağı”nı qorumaq türk ailə sisteminin əsas sütunlarından idi. “Ata yurdu”, “ana torpaq” kimi ifadələr təkcə məcazi deyil, mənəvi bir məna daşıyırdı. Hər bir türk üçün ata ocağını sönməz saxlamaq, nəsil şərəfini qorumaq müqəddəs vəzifə idi.
Türklərin mənəvi sistemində ailə, namus və vəfa anlayışları da müqəddəs dəyərlər kimi qəbul edilirdi. Qadın və ana yüksək mövqedə idi, türk mifologiyasında “Umay Ana” qadınlığın, bərəkətin və ailə nizamının simvoludur. Buna görə də qadına hörmət və ailə bütövlüyünün qorunması həm fərdi, həm də ictimai dəyər idi.
Türklər üçün söz və and müqəddəs idi. “Söz verib dönməmək” türk etikasının əsas prinsiplərindən biri sayılırdı. “Türkün sözü təkdir” ifadəsi bu dəyərlərin mənəvi mahiyyətini göstərir. Türk qəhrəmanlıq dastanlarında, “Oğuz Kağan”, “Manas”, “Dədə Qorqud” qəhrəmanların sözlərinə sədaqəti onların şərəf ölçüsü kimi təqdim olunur.
Ən mühüm mənəvi dəyərlərdən biri də ədalət (töre) idi. Töre Tanrı iradəsinin yer üzündə təcəssümü sayılır, ədalət isə dövlətin və cəmiyyətin təməli hesab olunurdu. Hökmdar ədaləti qoruduğu müddətcə hakimiyyəti Tanrı tərəfindən mübarək sayılırdı. Bu, türk dövlət fəlsəfəsinin mənəvi sütunlarından biri idi.
İslamın qəbulundan sonra bu qədim dəyərlər İslam etikası və ilahi ədalət anlayışı ilə qovuşaraq daha da dərinləşdi. Türk-islam mədəniyyətində “iman”, “vicdan”, “əxlaq”, “xidmət”, “vətən və ümmət sevgisi” kimi anlayışlar artıq töre və Tanrı inancının yeni dini forması kimi yaşamağa başladı. Yusuf Balasaqunlu, Əl-Fərabi, Nizami Gəncəvi, Yunus Əmrə, Əhməd Yəsəvi, Məhtimqulu Fəraqi kimi mütəfəkkirlər bu dəyərləri həm fəlsəfi, həm poetik səviyyədə tərənnüm etdilər.
Türklər üçün müqəddəs dəyərlər anlayışı Tanrıya inamdan başlayaraq, torpaq, ailə, ata-baba ruhu, ədalət və sözə sədaqət kimi prinsipləri birləşdirən vahid mənəvi sistemdir. Bu dəyərlər əsrlər boyu türk kimliyinin formalaşmasına, dövlət və cəmiyyətin mənəvi dayanıqlığına xidmət etmişdir. Müasir dövrdə də bu dəyərlər — vətənə sevgi, vicdan, ədalət, sədaqət və birlik — türklüyün ruhunu yaşadan əsas mənəvi kod kimi qalmaqdadır.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(14.11.2025)
