Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”
Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu ilə Azərbaycan Ədəbiyyat Fondunun “Ədəbiyyat və incəsənət” portalında yayımlanan Türk dünyası məşhurları layihəsində bügünkü təqdimat Böri xan barədədir.
Böri xan — XIII əsrdə yaşamış Qızıl Orda dövlətinin tanınmış hökmdarlarından biridir. O, Cuçi ulusuna mənsub idi və Çingiz xanın nəvələrindən sayılırdı. Atası Orda xan idi, yəni Cuçinin böyük oğlu. Beləliklə, Böri xan Monqol imperiyasının qərb qolunu təşkil edən Orda ulusunun (Ağ Orda) rəhbərlərindən biri olmuşdur. O, həm hərbi sərkərdə, həm də dövlət idarəçiliyində bacarıqlı bir hökmdar kimi tanınmış, türklər və monqollar arasında siyasi sabitliyin qorunmasında mühüm rol oynamışdır.
Böri xan tarix səhnəsinə XIII əsrin ortalarında çıxmışdır. O, atası Orda xanın ölümündən sonra Orda ulusunun başına keçmiş və Qızıl Orda dövlətinin şimal-şərq hissəsinə hökmranlıq etmişdir. Onun hakimiyyəti dövründə Qızıl Orda dövlətinin daxili strukturunda müəyyən sabitlik yaranmış, müxtəlif tayfa ittifaqları arasında əlaqələr bərpa edilmişdir. Böri xan, eyni zamanda, Orda ulusunun müstəqilliyini qorumağa çalışmış və Batı xanın təsirindən mümkün qədər uzaq dayanmağa çalışmışdır. Bu səbəbdən onun adı çox zaman Qızıl Orda ilə Ağ Orda arasındakı münasibətlər kontekstində xatırlanır.
Böri xanın dövründə Orda ulusu əsasən İrtiş çayı hövzəsində, Qazaxıstan və Qərbi Sibir ərazilərində yerləşirdi. Burada türk və monqol elementlərinin sintezi nəticəsində yeni etno-siyasi birliklər formalaşmağa başlamışdı. Böri xan türkdilli tayfaların idarəçiliyə daha çox cəlb olunmasına, onların dövlətin əsas dayağı kimi tanınmasına şərait yaratmışdı. Bu siyasət sonradan Qızıl Orda dövlətinin tədricən türkləşməsinə və türk dilinin dövlət idarəçiliyində aparıcı yer tutmasına zəmin yaratdı.
Böri xanın dövrü həm də dini baxımdan maraqlıdır. Qızıl Orda hələ rəsmi olaraq islamı qəbul etməmişdi, lakin Böri xanın sarayında müsəlman tacirlərə və alimlərə münasibət müsbət idi. Onun dövründə İdil sahillərində islam mədəniyyətinin təsiri artmış, türk tayfaları arasında islamın yayılmasına zəmin yaranmışdı. Bu proses daha sonra Əmir Qazan xanın dövründə (XIV əsr) tam şəkildə başa çatmış və Qızıl Orda dövlətinin rəsmi dini islam olmuşdur.
Böri xan həm də diplomatik əlaqələrə xüsusi önəm verirdi. Onun hakimiyyəti illərində Orda ulusu Çin, Orta Asiya və Qərbi Avropa ticarət yolları üzərində mühüm rol oynayırdı. Karvan yollarının təhlükəsizliyinə nəzarət etməklə o, həm iqtisadi sabitliyi təmin edir, həm də dövlətin gəlirlərini artırırdı. Böri xanın idarəçilik bacarığı sayəsində Orda ulusu uzun müddət mərkəzləşdirilmiş bir bölgə olaraq qalmış və Batı xanın qurduğu Qızıl Orda imperiyasının davamlılığında mühüm yer tutmuşdur.
Bəzi qaynaqlarda Böri xanın ölüm tarixi XIII əsrin sonlarına aid edilir. Onun yerinə oğlu Konçi xan keçmişdir. Böri xanın hakimiyyəti Qızıl Orda tarixində nisbətən sakit və sabit dövr kimi qiymətləndirilir. Onun dövründə türk dövlətçilik ənənələri möhkəmlənmiş, türkdilli tayfalar arasında birgə idarəçilik mədəniyyəti formalaşmışdır.
Böri xan türk dövlətçilik tarixində yalnız Qızıl Orda hökmdarı kimi deyil, həm də türklüyün siyasi və mədəni kimliyinin qorunmasına xidmət edən uzaqgörən lider kimi dəyərləndirilir. O, monqol mənşəli idarə sisteminə türk ünsürlərini gətirməklə, Orda ulusunu gələcəkdə müstəqil türk dövlətlərinin formalaşacağı bir məkana çevirmişdir.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(07.11.2025)
