Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”
Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu ilə Azərbaycan Ədəbiyyat Fondunun “Ədəbiyyat və incəsənət” portalında yayımlanan Türk dünyası məşhurları layihəsində bügünkü təqdimat Məlikşah Səlcuqi barədədir.
Məlikşah Səlcuqi (tam adı: Cəlaləddin Əbu’l-Fəth Məlikşah ibn Alp Arslan, 1055–1092) — Böyük Səlcuqilər imperiyasının ən qüdrətli hökmdarlarından biri, XI əsr türk-islam dünyasının siyasi, mədəni və elmi yüksəlişinə rəhbərlik etmiş şəxsiyyətlərdən biridir. Onun dövrü (1072–1092) yalnız Səlcuqi imperiyasının deyil, ümumiyyətlə, Orta əsr islam tarixinin “qızıl dövrü” kimi xarakterizə edilir. Məlikşah təkcə sərkərdə və dövlət başçısı kimi deyil, həm də elm, mədəniyyət və idarəetmə sahəsində islahatları ilə fərqlənmişdir.
Məlikşah Alp Arslanın oğludur və Səlcuqi sülaləsinin üçüncü hökmdarı idi. Atasının 1072-ci ildə vəfatından sonra cəmi 17 yaşında taxta çıxmışdır. Onun hakimiyyətə gəlməsi ilə Səlcuqilər imperiyası sürətlə gücləndi və sərhədləri Mərkəzi Asiyadan Aralıq dənizinə, Xəzərdən Yəmənə qədər uzandı. O, imperiyanı mərkəzləşmiş şəkildə idarə etmək üçün vəziri Nizamülmülk (Əbu Əli Həsən ibn Əli Tusi) ilə birlikdə dövlət idarəetmə sistemini mükəmməlləşdirdi.
Məlikşah dövründə iqta sistemi sabitləşdirildi, vergi və torpaq idarəçiliyi qaydaya salındı. Nizamülmülkün rəhbərliyi ilə Siyasətnamə adlı məşhur əsər yazıldı ki, bu kitab sonrakı əsrlərdə türk və islam dövlətlərinin idarəçilik mədəniyyətinə dərin təsir göstərdi. Dövlət aparatında həm türk əyanları, həm də fars və ərəb mənşəli məmurlar arasında tarazlıq qorunurdu.
Məlikşah həm də böyük bir elm və mədəniyyət himayədarı idi. Onun hakimiyyəti dövründə Səlcuqi sarayı elm adamları, astronomlar, şairlər və filosoflar üçün bir mərkəzə çevrilmişdi. Onun sifarişi ilə məşhur Nizamiyyə mədrəsələrinin fəaliyyəti genişləndirildi. Bu mədrəsələrdə Nizamülmülk, Əl-Qəzali kimi tanınmış alimlər fəaliyyət göstərmiş, islam dünyasının müxtəlif bölgələrindən tələbələr təhsil almışlar.
Məlikşah elmin müxtəlif sahələrinə xüsusi diqqət ayırmışdır. Onun göstərişi ilə astronom Ömər Xəyyam başda olmaqla, bir qrup alimdən ibarət heyət tərəfindən Cəlali təqvimi hazırlanmışdır. Bu təqvim o dövrdə mövcud olan digər sistemlərdən daha dəqiq hesab edilirdi və bu, Səlcuqilərin elmi səviyyəsinin göstəricisi idi.
Hərbi sahədə də Məlikşah böyük uğurlara imza atmışdır. O, Qafqazda, Anadolu torpaqlarında, Suriyada və Mavəraünnəhrdə bir sıra yürüşlər təşkil etmiş, imperiyanın sərhədlərini genişləndirmişdi. Xüsusilə Qərbi Anadoluda Bizansla olan münasibətlərdə türk hakimiyyətinin möhkəmlənməsinə nail olmuşdur. Məlikşah dövründə Anadolu Səlcuqiləri dövlətinin əsası qoyuldu ki, bu da sonradan Osmanlı imperiyasına qədər uzanan türk dövlətçilik ənənəsinin başlanğıcı sayılır.
Məlikşahın daxili siyasəti də sabitlik üzərində qurulmuşdu. Onun dövründə iqtisadiyyat çiçəklənmiş, karvan yolları və ticarət şəhərləri inkişaf etmiş, poçt və rabitə sistemi gücləndirilmişdi. Təhlükəsiz ticarət yolları sayəsində Orta Asiya, İran, Azərbaycan və Yaxın Şərq arasında ticarət əlaqələri daha intensiv hala gəlmişdi.
Məlikşahın dini siyasəti tolerantlıq üzərində qurulmuşdu. O, sünni-islam birliyinin qorunmasını əsas məqsəd kimi müəyyən etsə də, müxtəlif dini məzhəblərə və xalqlara qarşı ədalətli davranırdı. Bu siyasət sayəsində Səlcuqi imperiyasında çoxmillətli və çoxdinli harmoniya yaranmışdı.
Məlikşahın vəfatı (1092) Səlcuqi imperiyasının birliyinə ciddi zərbə vurdu. Onun ölümündən sonra imperiya daxili çəkişmələrə məruz qaldı və tədricən parçalanmağa başladı. Lakin o, ardında həm güclü dövlətçilik irsi, həm də mədəni yüksəliş dövrü qoydu.
Məlikşah Səlcuqi türk tarixində həm siyasi, həm də mədəni baxımdan yenilikçi bir hökmdar kimi yadda qalmışdır. Onun dövründə türk-islam sivilizasiyası Qərbə doğru genişlənmiş, elmi və fəlsəfi düşüncə yeni səviyyəyə yüksəlmişdir.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(06.11.2025)
