Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”
Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu ilə Azərbaycan Ədəbiyyat Fondunun “Ədəbiyyat və incəsənət” portalında yayımlanan Türk dünyası məşhurları layihəsində bügünkü təqdimat Yavuz Sultan Səlim barədədir.
Yavuz Sultan Səlim (I Səlim) 1470-ci ildə Amasya yaxınlığında doğulmuş, Osmanlı imperiyasının doqquzuncu sultanı olmuşdur. Atası II Bəyazid, anası isə Gülbahar Hatun idi. Şehzadəlik illərində Trabzon sancakbəyliyində idarəçilik təcrübəsi qazanmış, Qara dəniz bölgəsindəki siyasəti və Qafqaz istiqamətində apardığı mübarizələrlə Osmanlı dövlətinin şərq sərhədlərini gücləndirmişdir. 1512-ci ildə atasının taxtdan çəkilməsi ilə Yavuz Sultan Səlim Osmanlı taxtına çıxmışdır. Onun hakimiyyəti dövrü cəmi səkkiz il çəkmiş olsa da, bu illər imperiyanın tarixində dönüş nöqtəsi kimi dəyərləndirilir. O, Osmanlının ərazisini iki dəfə böyütmüş, dövlətin siyasi və dini nüfuzunu bütün İslam aləminə yaymışdır.
Yavuz Sultan Səlimin ən mühüm hərbi addımı 1514-cü ildə baş vermiş Çaldıran döyüşü olmuşdur. Bu savaşda o, Səfəvi şahı I İsmayıla qarşı Osmanlı ordusuna rəhbərlik etmiş və qəti qələbə qazanmışdır. Çaldıran zəfəri Osmanlı dövlətinə yalnız yeni ərazilər qazandırmamış, həm də Anadolu və Azərbaycan bölgələrində dini-siyasi balansı dəyişdirmişdi. Bu döyüşdən sonra Osmanlı imperiyası Qərbi İran, Diyarbəkir və Van ətrafı torpaqları öz nəzarətinə götürmüş, şərq sərhədlərini möhkəmləndirmişdi.
Selim sultanın digər böyük hərbi yürüşü Misir səfəri idi. 1516–1517-ci illərdə həyata keçirilən bu yürüş nəticəsində Memlük dövləti süqut etdi, Suriya, Fələstin, Misir və Hicaz Osmanlı imperiyasına daxil oldu. Hicazın Osmanlıya birləşdirilməsi ilə Məkkə və Mədinənin qoruyuculuğu Osmanlı sultanına keçdi. Bu hadisədən sonra İslam xəlifəliyi rəsmi olaraq Osmanlıya verildi və sultan “Xəlifətü’l-müslimin” titulunu aldı. Bununla da Osmanlı imperiyası yalnız siyasi deyil, dini liderlik statusu da əldə etdi.
Yavuz Sultan Səlim həm də güclü dövlət islahatçısı kimi tanınır. Onun dövründə mərkəzi hakimiyyət möhkəmləndirilmiş, feodal asılılıqlar azaldılmış, orduda nizam-intizam bərpa edilmişdir. O, sipahi və yeniçəri ordularını yenidən təşkil etmiş, dövlətin vergi və torpaq sistemini tənzimləyən yeni qaydalar tətbiq etmişdir. Eyni zamanda, dövlət idarəçiliyində səliqə, ədalət və hərbi intizam əsas prinsiplər kimi müəyyən olunmuşdur.
Sultan Səlim mədəniyyətə və elmə də laqeyd qalmamış, sarayında alimləri və şairləri himayə etmişdir. O, türkcəni yüksək səviyyədə bilirdi və fars dilində də şeirlər yazmışdır. “Selimi” təxəllüsü ilə qələmə aldığı divanı onun zərif poetik duyumunu göstərir. Hökmdar kimi sərt, amma düşüncə dünyasında dərin bir filosof təbiətli şəxsiyyət idi.
Yavuz Sultan Səlimin səltənəti dövründə Osmanlı imperiyası artıq dünya siyasətinin mərkəzi oyunçularından birinə çevrilmişdi. Onun həyata keçirdiyi hərbi və inzibati tədbirlər nəticəsində imperiyanın sərhədləri Balkanlardan Qırmızı dənizə qədər genişləndi. Şərqdə Səfəvilərlə, cənubda isə Memlüklərlə əldə edilən qələbələr Osmanlı dövlətini həm siyasi, həm də ideoloji baxımdan yüksəltdi.
Sultan 22 sentyabr 1520-ci ildə Çorlu yaxınlığında vəfat etmişdir. Cəmi səkkiz illik hakimiyyəti ərzində dövlətin hərbi, siyasi və dini dayaqlarını möhkəmləndirən Yavuz Sultan Səlim Osmanlı tarixində “Yavuz” – yəni “Cəsur, sərt və ədalətli” ləqəbini qazanmışdır. O, İstanbulda yerləşən Yavuz Sultan Səlim məscidinin həyətində dəfn olunmuşdur.
Onun mirası Osmanlı imperiyasının sonrakı yüzilliklərdəki qüdrətinin əsasını təşkil etmişdir. O, yalnız bir sərkərdə deyil, həm də türk-islam sivilizasiyasının formalaşmasında həlledici rol oynamış lider kimi tarixdə qalmaqda davam edir.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(05.11.2025)
