Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu ilə Azərbaycan Ədəbiyyat Fondunun “Ədəbiyyat və incəsənət” portalında yayımlanan Türk dünyası məşhurları layihəsində bügünkü təqdimat Nizami Gəncəvi barədədir.

Nizami Gəncəvi (təxminən 1141–1209) — türk və ümumşərq ədəbiyyatının ən parlaq simalarından, bəşəri düşüncənin klassiklərindən biri kimi tanınır. O, Gəncə şəhərində doğulmuş, ömrünün böyük hissəsini orada keçirmişdir. Nizami yalnız bir şair deyil, həm də müdrik bir filosof, humanist və mədəniyyət daşıyıcısı idi. Onun yaradıcılığı türk-islam sivilizasiyasının intellektual və mənəvi yüksəlişinin simvolu hesab olunur.

Nizami Gəncəvinin ədəbi irsinin əsasını “Xəmsə” — beş böyük poema təşkil edir: “Sirlər Xəzinesi” (Məxzanül-əsrar), “Xosrov və Şirin”, “Leyli və Məcnun”, “Yeddi Gözəl” (Həft Peykər) və “İsgəndərnamə”. Bu beşlik təkcə poetik sənət abidəsi deyil, həm də bir elmi-fəlsəfi sistemdir. Hər bir əsərində Nizami insan, kainat, ədalət, sevgi, hikmət və ilahi kamillik anlayışlarını özünəməxsus poetik dildə izah edir.

“Sirlər Xəzinesi” onun yaradıcılığının fəlsəfi və mənəvi başlanğıc nöqtəsidir. Bu əsərdə o, insan ruhunun təkamülü, mənəvi saflıq və elmin dəyəri haqqında dərin mülahizələr irəli sürür. Nizami bu əsərlə göstərir ki, əsl hikmət insanın daxili aləminin işığı ilə ölçülür.

“Xosrov və Şirin” isə həm romantik, həm də siyasi məzmun daşıyan bir poemadır. Burada Nizami dövlət idarəçiliyində ədalət, səmimiyyət və fədakarlığın vacibliyini ön plana çəkir. Şirin obrazı türk-iran ədəbiyyatında qadın ləyaqətinin və mənəvi gücün simvoluna çevrilmişdir.

“Leyli və Məcnun” — bəşəri sevgi fəlsəfəsinin ən dərin poetik təzahürlərindən biridir. Nizami bu əsərdə eşqi cismani deyil, ilahi təbiətin təcəssümü kimi təqdim edir. Onun bu yanaşması sonrakı əsrlərdə həm türk, həm fars, həm də ərəb poeziyasında eşq motivlərinin inkişafına istiqamət vermişdir.

“Yeddi Gözəl” əsərində Nizami kainatın harmoniyasını və insan həyatının mənəvi mərhələlərini bədii obrazlarla izah edir. Buradakı yeddi planet və yeddi gözəl motivi, həm astronomik, həm də etik simvolizm daşıyır. Bu əsər həm də sosiomədəni baxımdan maraqlıdır — o, türk və İran mədəniyyət elementlərinin sintezini əks etdirir.

“İsgəndərnamə” — Nizaminin dünyagörüşünün zirvəsidir. Burada o, İsgəndəri fəthçi kimi deyil, hikmət axtaran bir filosof kimi təqdim edir. Bu, Nizaminin dünya siyasəti, elmi və din arasında tarazlıq axtarışının ifadəsidir.

Nizami Gəncəvi təkcə poetik yaradıcılığı ilə deyil, həm də dil və mədəni kimlik baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb edir. O, türkcə düşünən, amma farsca yazan klassik idi. Bununla belə, onun əsərlərində türk etik və mədəni kodları — ədalət, mərdlik, bəşəri sevgi və ruhani müdriklik dərin şəkildə əks olunur. Bu baxımdan o, türk dünyasının ortaq mədəni irsinə daxil olan ən universal şəxsiyyətlərdən biridir.

Nizaminin təsiri çoxşaxəlidir. Onun ideyaları Əlişir Nəvai, Füzuli, Xəyyam, Həfiz, Sədi kimi sonrakı klassiklərin yaradıcılığında əksini tapmış, Avropa ədəbiyyatına da dolayı yolla təsir göstərmişdir. Onun humanist dünyagörüşü, elmə və mənəviyyata çağırışı bugünkü dövrdə də aktuallığını qorumaqdadır.

Nizami həm də qadın azadlığı və bərabərliyi ideyasını erkən orta əsrlərdə irəli sürən nadir mütəfəkkirlərdən idi. “Xosrov və Şirin” və “Yeddi Gözəl” əsərlərində qadın obrazlarını mənəvi və intellektual cəhətdən kişidən üstün mövqedə təsvir etməsi, onu dövrünün ən qabaqcıl humanistlərindən birinə çevirir.

Nizami Gəncəvinin dünyagörüşü — rasionalizm və iman, elmi bilik və ilahi hikmətin vəhdəti üzərində qurulmuşdu. Onun əsərlərində həm Aristotel, Platon və İbn Sina kimi filosofların təsiri, həm də türk sufizminin dərin mistik ruhu hiss olunur.

O, 1209-cu ildə Gəncədə vəfat etmiş və orada dəfn olunmuşdur. Onun məqbərəsi bu gün Azərbaycan xalqının milli-mədəni yaddaşının rəmzinə çevrilmişdir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(03.11.2025)