Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”
Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu ilə Azərbaycan Ədəbiyyat Fondunun “Ədəbiyyat və incəsənət” portalında yayımlanan Türk dünyası məşhurları layihəsində bügünkü təqdimat Sultan Mahmud Qəznəvi barədədir.
XI əsr Türk-İslam sivilizasiyasının yüksəliş mərhələsidir. Bu dövrdə türk xalqları yalnız hərbi qüvvə kimi deyil, həm də dini, mədəni və elmi inkişafın aparıcı daşıyıcısı kimi çıxış edirdilər. Bu yüksəlişin ən parlaq simalarından biri Sultan Mahmud Qəznəvi(971–1030) olmuşdur. O, Qəznəvilər dövlətinin banisi, həm də İslam aləminin ilk böyük türk hökmdarı kimi tarixə düşmüşdür. Onun fəaliyyəti həm dövlətçilik və hərbi strategiya, həm də mədəniyyət və elmi himayəçilik baxımından mühüm tarixi mərhələ təşkil edir.
Mahmud Qəznəvi 971-ci ildə Qəznədə (indiki Əfqanıstan) doğulmuşdur. Atası Sebük Tigin Səmənilər dövlətinin sərkərdəsi olmuş və 977-ci ildə Qəznə vilayətini ələ keçirərək müstəqil hakimiyyət qurmuşdur. Mahmud atası Sebük Tiginin ölümündən (997) sonra taxta çıxaraq Qəznəvilər dövlətini imperiyaya çevirmiş, paytaxtı Qəznə şəhəri etmişdir.
Mahmud Qəznəvi türk dövlətçilik ənənəsini İslam idarəçilik prinsipləri ilə birləşdirmişdir. Onun dövləti mərkəzləşdirilmiş monarxiya formasında qurulmuş, inzibati bölgü “vilayət” və“diwan” sistemi üzərində formalaşmışdır.
Əsas islahatları:
• Ordu islahatı – daimi türk süvari ordusu və nizami vergi sisteminin yaradılması;
• Ədli və maliyyə nəzarəti – diwanül-vizarə, diwanül-əzəm kimi idarə orqanlarının formalaşması; (w- qoşa v ifadə edir, qədim Türk abidələrində də işlədilmişdir.)
• Elm və ədəbiyyatın himayəsi – Qəznəni Şərq intibahının elmi-mədəni mərkəzinə çevirməsi.
Sultan Mahmudun ən çox tanınan fəaliyyəti onun Hindistan yürüşləri (1000–1027) olmuşdur. Tarixi mənbələrə görə, o, Hindistan səfərinə 17 dəfə çıxmış və bu yürüşlər nəticəsində:
• Şimal Hindistanda Pəncab vilayətini fəth etmiş,
• Somnat məbədini (1026) ələ keçirmiş,
• Bölgədə İslam mədəniyyətinin əsasını qoymuşdur.
Bu yürüşlər dini ekspansiyadan çox iqtisadi və siyasi xarakter daşıyırdı, lakin nəticədə Hindistanın şimalında Türk-İslam təsir dairəsi formalaşdı. Sultan Mahmud həm də İslamı zorla deyil, mədəniyyət vəidarəçilik nümunəsi ilə yaymışdır.
Sultan Mahmudun sarayı yalnız bir hökmdarlıq mərkəzi deyil, həm də elm, poeziya və fəlsəfə ocağı idi. O, fars, ərəb və türk dillərində yazan alim və şairləri himayə etmiş, elmi biliklərin inkişafına şərait yaratmışdır.
Onun sarayında fəaliyyət göstərmiş görkəmli şəxsiyyətlər:
• Firdovsi – “Şahnamə” əsərini Mahmud Qəznəviyə ithafetmişdir;
• Beyruni – “Əl-Qanunül-Məsudi” əsərini ona həsr etmişdir;
• İbn Sina (Avicenna) – Mahmud dövründə Qəznə elmi dairələrində tanınmışdır.
Bu faktlar göstərir ki, Mahmud Qəznəvi yalnız sərkərdə deyil, həmdə elmi-intellektual mədəniyyətin himayədarı idi.
Mahmud Qəznəvinin dünyagörüşü Türk siyasi ideologiyası ilə İslam təliminin harmoniyasına əsaslanırdı. Onun əsas məqsədi “ədalət əsasında güclü dövlət qurmaq” idi. Qurani-kərim və türk qanunçuluq prinsiplərini birləşdirərək, “ədalət dövlətin dayağıdır” ideyasını dövlətin əsas şüarına çevirmişdir.
Sultan Mahmud Qəznəvinin fəaliyyəti nəticəsində:
• Türk ordusu tarixdə ilk dəfə müsəlman dünyanın müdafiəçisi rolunda çıxış etdi;
• Türk dilləri və mədəniyyəti fars və ərəb mədəniyyətləri ilə sintez halına gəldi;
• Türk hökmdarlarının mədəni himayəçilik ənənəsi formalaşdı(bu ənənə sonradan Səlcuqlarda və Osmanlılarda davam etdi).
O, həm Şərq, həm də Qərb tarixçiləri tərəfindən “Sultan-ül-Müəzzəm (Uca Sultan)” və “İslamın Qılıncı” kimi yad edilir.
Sultan Mahmud Qəznəvi türk-İslam mədəniyyətinin hərbi və mədəni sütunlarından biridir. O, türklərin yalnız döyüşkən xalq olmadığını, həm də siyasi ağıl, idarəçilik və elmi təfəkkür sahibi bir sivilizasiya qurduğunu sübutetmişdir. Onun dövləti İslam dünyasında türklərin mərkəzi rolunu müəyyən etmiş, gələcək nəsillər üçün dövlətçilik modeli yaratmışdır.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(30.10.2025)
