Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”
Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu ilə Azərbaycan Ədəbiyyat Fondunun “Ədəbiyyat və incəsənət” portalında yayımlanan Türk dünyası məşhurları layihəsində bügünkü təqdimat Bayançur xan barədədir.
VIII əsr Türk tarixində mədəni, siyasi və dini baxımdan dönüş mərhələsi hesab olunur. Bu dövrdə yaranmış Uyğur Xaqanlığı(744–840) türk sivilizasiyasının klassik formalarından birinə çevrildi. Bu dövlətin formalaşması və güclənməsi birbaşa olaraq Bayançur xanın (744–759) fəaliyyəti ilə bağlıdır. O, Türk dövlətçilik ənənəsini yeni mədəni və dini məzmunla birləşdirərək, Türk-İslam öncəsi intibah dövrünün banilərindən biri olmuşdur.
Bayançur xan, əsil adı ilə Kutluğ Bilgə Kül Qaghanın oğlu, İdikut soyuna mənsub idi. Atasının ölümündən sonra, təxminən 747-ci ildə Uyğur taxtına çıxmış, 759-cu ilə qədər hakimiyyətdə olmuşdur. O, hakimiyyətə gəldiyi dövrdə türk dünyasında siyasi dağınıqlıq hökm sürür, Göytürk imperiyasının dağılmasından sonra müxtəlif boylar müstəqillik uğrunda mübarizə aparırdı.
Bayançur xan on boylu uyğur ittifaqını birləşdirərək vahid dövlət strukturu yaratdı və paytaxtı Qarabalasagun şəhərində qurdu. Bu şəhər sonradan Orta Asiyanın ən mühüm mədəni mərkəzinə çevrildi.
Bayançur xan dövləti təkcə hərbi güclə deyil, həm də qanun və mədəni islahatlar vasitəsilə möhkəmləndirdi. Onun dövründə:
• Türk runik əlifbası ilə dövlət yazışmaları aparılmış,
• Yerli idarə və vergi sistemi tənzimlənmiş,
• Ticarət yollarının təhlükəsizliyi təmin edilmişdir.
O, Göytürk mirasını qoruyaraq, yeni dövləti qanun, tərbiyə vənizam əsasında idarə etmiş, bununla da, türk dövlətçiliyinə hüquqi təməl vermişdir.
Bayançur xanın hakimiyyəti dövründə Uyğur xaqanlığı mani dini(manixeizm) ilə tanış oldu. Hərçənd bu din onun dövründə hələ rəsmi ideologiya kimi qəbul edilməmişdi, lakin Bayançur xanın sarayı manixey rahiblərinə açıq idi və dini dözümlülük siyasəti yürüdülürdü.
Bu siyasət nəticəsində:
• Çin, Soğd, Tibet və Hindistanla diplomatik və mədəni əlaqələrinkişaf etdi;
• Uyğur şəhərlərində elm, yazı və sənətkarlıq mərkəzləri yarandı;
• Türk yazı mədəniyyəti ilk dəfə şəhər mədəniyyəti ilə sintez halında inkişaf etdi.
Bayançur xan dönəmində Uyğurlar:
• 750-ci illərdə Qarluq və Türgəş üsyanlarını yatırdı,
• Çin Tang imperiyası ilə ittifaq quraraq An Luşan üsyanının yatırılmasında iştirak etdilər (755–757).
Bu yürüşlər nəticəsində Uyğurlar Çin üzərində böyük nüfuz qazandılar və Tang imperatoru onlara “Tian Kehan” (Göy xaqan)titulunu verdi. Bununla da, Uyğur dövləti regionda həm siyasi, həm də diplomatik baxımdan əsas gücə çevrildi.
Bayançur xan yalnız bir sərkərdə və hökmdar deyil, həm dəmədəniyyət qurucusu idi. Onun dövründə:
• Uyğur şəhərləri Ordu-Balıq, Beşbalıq, Qoço elm və sənət mərkəzlərinə çevrildi;
• Türk dilində runik yazılı abidələr çoxaldı;
• Uyğurların dövlət rəmzləri (bayraq, möhür, damğa) formalaşdı;
• Dövlət idarəçiliyi hərbi demokratiyadan hüquqi-monarxik modelə keçdi.
Bayançur xanın qurduğu siyasi və mədəni sistem sonradan Karaxanilər (Qaraxanlılar), Qəznəvilər, Səlcuqlar və Osmanlılar kimi türk dövlətlərinin idarəçilik ənənələrinə təsir etmişdir.
Bayançur xan türk tarixində mədəni dövlətçiliyin və idarə hüququnun simvoludur. O, türklərin yalnız döyüşkən xalq deyil, həm də dövlət, yazı və mədəniyyət yaradan millət olduğunu sübut etmişdir. Onun yaratdığı Uyğur dövləti, türklərin yazılı ədəbiyyata, şəhər mədəniyyətinə və çoxdinli tolerant idarə sisteminə keçidinin başlanğıcı olmuşdur.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(29.10.2025)
