Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”
Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondunun “Ədəbiyyat və incəsənət” portal ilə birgə layihəsində Türk-İslam mədəniyyətinin intibah dövrü sayılan XI əsrdəki görkəmli nümayəndəsi Nizamülmülk (tam adı Əbu Əli Həsən ibn Əli Tusi) barədə söhbət açacağıq.
Türk-İslam mədəniyyətinin intibah dövrü sayılan XI əsrdə Nizamülmülk (tam adı Əbu Əli Həsən ibn Əli Tusi) yalnız bir dövlət xadimi kimi deyil, həm də maarifçi, strateq və ideoloq kimi mühüm tarixi şəxsiyyətlərdən biri kimi çıxış etmişdir. Onun fəaliyyəti Səlcuq imperiyasının siyasi və mədəni əsaslarının möhkəmlənməsinə, eyni zamanda İslam dünyasında elm və təhsilin sistemləşməsinə böyük təsir göstərmişdir. Nizamülmülkün maarifçilik ideyaları həm dövlət idarəçiliyində, həm də ictimai-mədəni həyatda dərin iz buraxmışdır.
Nizamülmülkün ən mühüm xidmətlərindən biri elm və təhsilin dövlət səviyyəsində təşkili sahəsindədir. Onun təşəbbüsü ilə Bağdadda, Nişapurda, Bəlxdə və digər şəhərlərdə “Nizamiyyə” mədrəsələri yaradılmışdır. Bu təhsil müəssisələri o dövr üçün müasir elm mərkəzləri sayılırdı. Nizamiyyə mədrəsələri İslam dünyasında ilk dəfə olaraq sistemli tədris proqramı, müəllim maaşı və dövlət tərəfindən maliyyələşən təhsil modeli ilə seçilirdi. Bu model sonradan digər İslam ölkələrində və hətta Avropada tədris sistemlərinin formalaşmasına təsir etmişdir.
Nizamülmülkün məqsədi yalnız dini elmlərin deyil, həm də hüquq, fəlsəfə, tarix, ədəbiyyat kimi sahələrin inkişafını təmin etmək idi. O, elmə sahib olanların dövlətin və cəmiyyətin tərəqqisində əsas rol oynayacağına inanırdı. Bu baxımdan Nizamülmülkün maarifçilik fəlsəfəsi İslamın intellektual ənənəsini gücləndirərək, elm və iman arasında tarazlıq yaratmağa yönəlmişdi.
Nizamülmülkün “Siyasətnamə” əsəri təkcə siyasi traktat deyil, həm də maarifçi ideyalar toplusudur. O, əsərində bilik və təhsilin dövlət idarəçiliyində, ictimai ədalətin bərpasında və mənəvi nizamın qorunmasında əvəzsiz rol oynadığını vurğulayır. Nizamülmülk üçün maarifçilik yalnız fərdi inkişafın deyil, həm də dövlətin möhkəmliyinin təminatıdır. Onun fikrincə, ədalətli hökmdar elmli olmalı, alimləri himayə etməli və xalqın təhsilinə diqqət göstərməlidir.
Bu baxış bucağı Türk-İslam siyasi-fəlsəfi düşüncəsində yeni bir mərhələnin başlanğıcı oldu. “Siyasətnamə” əsəri sonrakı dövrlərdə bir çox türk dövlətlərində idarəçilik və maarif prinsiplərinin formalaşmasına ideoloji baza yaratdı.
Nizamülmülkün təsiri yalnız Səlcuq imperiyası ilə məhdudlaşmamış, ümumtürk-İslam dünyasında geniş yayılmışdır. O, elmin və təhsilin dövlət siyasətinin ayrılmaz hissəsi olmasının vacibliyini önə çəkərək, dövlət idarəçiliyinə elm adamlarının, hüquqşünasların və alimlərin cəlb olunmasını təmin etmişdir. Onun dövründə alimlərə, şairlərə və filosoflara göstərilən himayə mədəni dirçəlişin əsas səbəblərindən biri olmuşdur.
Nizamülmülk Türk-İslam maarifçiliyinin ən önəmli simalarından biridir. O, dövlət idarəçiliyində elmə və təhsilə verdiyi önəmlə yalnız siyasi sabitlik yaratmamış, həm də intellektual və mədəni inkişafın əsaslarını qoymuşdur. “Siyasətnamə” və “Nizamiyyə” mədrəsələri vasitəsilə o, maarifçiliyin sistemli bir dövlət siyasəti səviyyəsinə yüksəlməsini təmin etmiş, beləliklə də Türk-İslam dünyasında elmin, mədəniyyətin və mənəviyyatın qovuşduğu bir mühit formalaşdırmışdır.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(15.10.2025)
