Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”
Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondunun “Ədəbiyyat və incəsənət” portalı ilə birgə layihəsində bugünkü mövzumuz Yusif Balasaqunlu və təlim-tərbiyə konsepsiyasıdır.
Türk mədəniyyət tarixində Yusif Balasaqunlu, həm siyasi düşüncənin, həm də pedaqoji-əxlaqi fikrin banilərindən biri kimi mühüm yer tutur. Onun XI əsrdə qələmə aldığı “Qutadğu Bilig” (“Xoşbəxtlik gətirən bilik”) əsəri yalnız bir didaktik poemadan ibarət deyil, həm də dövrün maarifçilik, idarəçilik və tərbiyə fəlsəfəsini özündə birləşdirən ensiklopedik abidədir. Balasaqunlu bu əsəri vasitəsilə insanın mənəvi kamilliyini, cəmiyyətin ədalət və elm üzərində qurulmasını əsas məqsəd kimi qarşıya qoyur.
Yusif Balasaqunlu üçün elm yalnız bilik toplamaq vasitəsi deyil, həm də insanı doğru davranışa, düzgün düşüncəyə və ədalətli həyata yönəldən mənəvi gücdür. O yazır ki, bilik insanı heyvandan fərqləndirən əsas xüsusiyyətdir; biliksiz insan “kor” və “kar” kimidir.
Elm, həm fərdin mənəvi dünyasının formalaşmasında, həm də dövlətin idarə olunmasında ən vacib amildir. Balasaqunlu elmin sosial funksiyasını da vurğulayır: elmli insan cəmiyyət üçün faydalıdır, savadsız isə zərər mənbəyinə çevrilə bilər. Bu fikir müasir pedaqogikanın “bilik və dəyər inteqrasiyası” prinsipinə bənzər şəkildə erkən orta əsrlərdə formalaşmışdır.
“Qutadğu Bilig”də tərbiyə anlayışı yalnız fərdin davranış qaydaları ilə məhdudlaşmır; o, insanın ruhani təkamülünü və mənəvi məsuliyyətini ifadə edir. Yusif Balasaqunlu tərbiyəni “daxili nizamın qurulması” kimi izah edir. Onun fikrincə, insan doğuşdan müəyyən qabiliyyətlərlə doğulur, lakin bu qabiliyyətlər düzgün tərbiyə ilə kamilləşdirilməzsə, mənasız hala gələ bilər. Əsərdə dörd əsas mənəvi sütun — ədalət (Kün Togdı), səadət (Ay Toldı), ağıl (Ögdülmiş) və qənaət (Odgurmış) üzərində qurulan tərbiyə sistemi təqdim olunur. Bu obrazlar vasitəsilə Balasaqunlu insan həyatında intellektual biliklə mənəvi dəyərlərin vəhdətini təsvir edir.
Yusif Balasaqunlu tərbiyəni yalnız fərdi səviyyədə deyil, dövlət idarəçiliyi kontekstində də izah edir. Onun fikrincə, ədalətli və bilikli hökmdar cəmiyyətin tərbiyəçisi rolunu oynayır. Dövlətin sabitliyi, xalqın rifahı və mənəvi nizamın qorunması üçün hökmdar elmli, vicdanlı və ədalətli olmalıdır. Bu baxımdan “Qutadğu Bilig”də dövlət bir “məktəb”, hökmdar isə “müəllim” kimi təqdim olunur. Hər bir vəzifə sahibi, xalq qarşısında mənəvi məsuliyyət daşımalıdır. Bu, türk maarifçilik düşüncəsində tərbiyənin ictimai ölçüsünü göstərən ən qədim nümunələrdəndir.
Balasaqunlu ailəni tərbiyənin başlanğıc nöqtəsi kimi qəbul edir. Onun fikrincə, uşağın davranış və əxlaqının formalaşmasında valideyn nümunəsi əsas rol oynayır. “Qutadğu Bilig”də uşağın tərbiyəsində sevgi, mərhəmət və ədalət anlayışlarının önəmi vurğulanır. O yazır ki, “uşağa sərtliklə deyil, hikmətlə yanaşmaq lazımdır”, bu fikir müasir psixopedagogikanın əsas prinsiplərindən biri kimi səslənir.
Yusif Balasaqunlu üçün tərbiyənin son məqsədi “kamil insan” yetişdirməkdir. Kamil insan — elmi, əxlaqı və ədaləti birləşdirən, cəmiyyətin rifahı üçün çalışan şəxsdir. Bu ideya sonrakı əsrlərdə Əhməd Yəsəvi, Nəsimi və Füzuli kimi mütəfəkkirlərin yaradıcılığında davam etmiş, türk-İslam mənəvi düşüncəsinin mərkəzinə çevrilmişdir.
Yusif Balasaqunlu təlim və tərbiyə məsələlərinə fəlsəfi və sosial aspektlərdən yanaşaraq, orta əsr türk maarifçiliyinin təməlini qoymuşdur. Onun “Qutadğu Bilig” əsəri yalnız etik və siyasi traktat deyil, həm də pedaqoji manifest kimi dəyərləndirilə bilər. Burada elm, əxlaq və ədalət prinsipləri bir-birini tamamlayaraq, insan və cəmiyyətin harmonik inkişaf modelini təqdim edir.
Bu baxımdan Yusif Balasaqunlu həm dövrünün, həm də bütün türk-islam sivilizasiyasının ən mühüm təlim-tərbiyə nəzəriyyəçilərindən biri kimi tarixdə qalmaqdadır.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(13.10.2025)
