Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”
Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu ilə “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının birgə layihəsində bu gün orta əsr türk şairlərində “hikmət” anlayışının fəlsəfi aspektləri barədə danışacağıq. Yetərinə maraqlı mövzudur.
Orta əsr türk ədəbiyyatı, yalnız poetik yaradıcılığın deyil, həm də dərin mənəvi və fəlsəfi təfəkkürün ifadə meydanıdır. Bu dövrdə yazan şairlərin əsərlərində “hikmət” anlayışı sadəcə bilik və ya təcrübə mənasında deyil, Tanrı ilə insan arasındakı mənəvi bağın, kainatın mahiyyətinə nüfuz etmə yolunun rəmzi kimi təqdim olunur. Xüsusilə Əhməd Yəsəvi, Yunus Əmrə, Nəsimi və Füzuli kimi böyük şəxsiyyətlərin yaradıcılığında “hikmət” anlayışı ilahi təfəkkürün mərkəzinə çevrilmişdir.
“Hikmət” anlayışı Qurani-Kərimdə və İslam fəlsəfi düşüncəsində dərin köklərə malikdir. Ərəb dilində “hikmət” kəlməsi müdriklik, düzgünlük və varlığın mahiyyətini dərk etmə mənalarını daşıyır. Orta əsr türk mütəfəkkirləri bu anlayışı yalnız dini kontekstdə deyil, həm də insanın daxili kamilliyə çatma yolunun əsas mərhələsi kimi qəbul etmişlər. Bu baxımdan hikmət, həm bilik, həm əxlaq, həm də ilahi eşq üçlüyünü birləşdirən konseptual anlayış kimi çıxış edir.
Əhməd Yəsəvinin “Divani-Hikmət” əsəri “hikmət” anlayışının ən klassik nümunəsidir. Yəsəvi üçün hikmət, zahiri elmlərin deyil, batini idrakın məhsuludur. O, insanı mənəvi təmizliyə və Allah sevgisinə aparan yol kimi hikməti təqdim edir. Yəsəvi düşüncəsində hikmət, nəfsin tərbiyəsi, dünyəvi istəklərdən uzaqlaşma və Tanrıya yaxınlaşma prosesidir. Onun “hikmət”ləri həm təlim, həm də ibrət xarakteri daşıyır.
Yunus Əmrə poeziyasında hikmət anlayışı insan sevgisi ilə birləşir. O, Tanrını insanda, insanı isə Tanrıda görən bir təfəkkür sisteminə əsaslanır. Yunus üçün hikmət insanın öz içindəki ilahi nuru dərk etməsidir. Bu, fəlsəfi baxımdan vahdətül-vücud (varlığın birliyi) ideyasının poetik ifadəsi kimi çıxış edir. Onun misralarında hikmət, sadə xalq dilində, lakin dərin fəlsəfi məzmunla təqdim olunur.
Nəsimi üçün hikmət, Tanrı ilə birləşmənin ağrılı və eyni zamanda ucaldıcı bir prosesidir. Onun əsərlərində hikmət, həm idrak, həm eşq, həm də müqavimət rəmzidir. Füzuli isə hikməti məhəbbət fəlsəfəsi ilə əlaqələndirir. O, eşqi Tanrının hikmətinin təcəllası kimi görür və beləliklə, ilahi biliyin insan qəlbində təzahür etdiyini vurğulayır.
Orta əsr türk şairlərinin əsərlərində “hikmət” anlayışı yalnız dini və ya əxlaqi bir dəyər deyil, insanın varlıqla əlaqəsini müəyyən edən fəlsəfi prinsipdir. Yəsəvidə bu anlayış mənəvi təlim, Yunusda insan sevgisi, Nəsimidə ilahi idrak, Füzulidə isə eşq fəlsəfəsi ilə tamamlanır. Beləliklə, “hikmət” türk-islam düşüncəsində insanın həm özünü, həm də Tanrını tanıma yolunun rəmzinə çevrilmişdir.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(10.10.2025)
