Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”
Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondunun “Ədəbiyyat və incəsənət” portalı ilə birgə layihəsində bu gün sizlərlə Türk xalqlarında qonaqpərvərlik və etik davranış kodeksi barədə danışacağıq.
Türk xalqlarının mədəniyyətində qonaqpərvərlik, sosial münasibətlərin və mənəvi dəyərlərin ən mühüm göstəricilərindən biridir. Bu anlayış sadəcə bir adət və ya sosial norma deyil, həm də minilliklər boyunca formalaşmış dünya görüşünün, dini-əxlaqi düşüncənin və kollektiv kimliyin ayrılmaz tərkib hissəsidir. Türk xalqları üçün qonaq, Tanrı qonağı sayılır; qonağı qəbul etmək, ona hörmət göstərmək və ehtiyaclarını ödəmək müqəddəs borc kimi qəbul olunur.
Türk xalqlarında qonaqpərvərlik ənənəsinin kökləri qədim dövrlərə, hələ göytürklər və hunlar dövrünə qədər gedib çıxır. Köçəri həyat tərzi keçirən türklər üçün qonağın gəlişi təkcə sosial hadisə deyil, həm də mənəvi bir sınaq sayılırdı. Çünki sərt iqlim şəraitində, geniş bozqırlarda yaşayan insanlar bir-birinə yardım və sığınacaq verməklə həm öz varlıqlarını, həm də mənəvi bütövlüklərini qoruyurdular. Bu baxımdan qonaqpərvərlik həm sosial həmrəylik, həm də insanlıq borcu kimi qəbul edilirdi.
Türk mifologiyasında və dastanlarında qonaqpərvərliklə bağlı çoxsaylı nümunələrə rast gəlinir. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında hər bir bəylik evinin açıq qapılı olması, qonağın kimliyindən asılı olmayaraq hörmətlə qarşılanması türk etik davranış kodeksinin əsasını təşkil edir. Bu, yalnız cəsarət və səxavət simvolu deyil, həm də Tanrıya və insana hörmətin təzahürüdür.
İslamın qəbulundan sonra qonaqpərvərlik anlayışı dini-əxlaqi çalarlarla daha da dərinləşdi. Qurani-Kərimdə və Həzrət Məhəmmədin (s.ə.s.) hədislərində qonağa hörmət, onun ehtiyacını qarşılamaq və yaxşı davranmaq mühüm əxlaqi vəzifə kimi təqdim olunur. Türk-İslam dünyasında bu anlayış “ikram”, “xidmət” və “insanlıq borcu” prinsipləri ilə zənginləşərək etik davranışın ayrılmaz hissəsinə çevrildi.
Beləliklə, qonaqpərvərlik həm milli, həm dini, həm də mənəvi dəyər kimi türklərin həyat fəlsəfəsində mərkəzi yer tutdu.
Türk xalqlarında etik davranış kodeksi, cəmiyyətin sosial nizamını qoruyan və fərdlər arasında qarşılıqlı hörməti təmin edən dəyərlər toplusudur. Bu kodeksin əsas prinsipləri aşağıdakılardır:
- Hörmət: Yaşlılara, qonaqlara və qadınlara hörmət türk etik davranışının əsasıdır.
- Səxavət: Əlindəkini paylaşmaq, ehtiyacı olana yardım etmək insanlıq borcu sayılır.
- Ədalət: İctimai münasibətlərdə haqqa riayət və başqasının haqqına girməmək əsas etik qaydadır.
- Sözə sədaqət: Türk mədəniyyətində “söz” müqəddəs sayılır, verilən vəd pozulmaz.
- Qonağa xidmət: Qonaq gələndə ev sahibi onun qarşısında təvazökarlıqla dayanmalı, yemək-içmək və rahatlıq təmin olunmalıdır.
Bu prinsiplər əsrlər boyu həm ailə tərbiyəsində, həm də ictimai münasibətlərdə nəsildən-nəslə ötürülmüş, türklərin mədəni davranış normasını formalaşdırmışdır.
Qonaqpərvərlik türk xalqlarında yalnız mənəvi dəyər deyil, həm də sosial əlaqələrin möhkəmləndirilməsi vasitəsidir. Qonaq qəbul etmək, qarşılıqlı hörmət və etimad münasibətlərini gücləndirir. Hər bir evin açıq olması, “qonaq evin bərəkətidir” düşüncəsi həm ailə, həm kənd, həm də tayfa səviyyəsində sosial həmrəyliyi təmin edir.
Bu xüsusiyyətlər təkcə köçəri dövrdə deyil, şəhər mədəniyyətinin formalaşdığı orta əsrlər dövründə də qorunub saxlanmış, məclis, toy, yas və dini mərasimlərdə özünü göstərmişdir.
Türk xalqlarında qonaqpərvərlik və etik davranış kodeksi yalnız adət-ənənə deyil, həm də mənəvi və ictimai nizamın əsas dayağıdır. Qonaqpərvərlik türklərin Tanrı, insan və təbiət arasında qurduğu harmoniyanın ifadəsidir. O, həm qədim köçəri mədəniyyətin, həm də İslam mənəviyyatının sintezindən yaranmışdır.
Bu dəyərlər sayəsində türklər tarix boyu öz kollektiv kimliyini, sosial həmrəyliyini və mənəvi bütövlüyünü qorumuş, qonaqpərvərlik mədəniyyətini insanlığa nümunə səviyyəsinə yüksəltmişlər.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(09.10.2025)
