Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”
Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondunun “Ədəbiyyat və incəsənət” portal ilə birgə layihəsində bugünkü mövzumuz Türk xalqlarında dövlət ideologiyasının formalaşmasında İslamın roludur.
Türk xalqlarının tarixi inkişafında İslam dini yalnız dini inanc sistemi kimi deyil, həm də siyasi və mədəni birləşdirici qüvvə kimi mühüm rol oynamışdır. VIII əsrdən etibarən İslamla tanış olan türklər bu dini qəbul etməklə, öz dövlətçilik ənənələrini yeni ideoloji əsas üzərində yenidən formalaşdırmış, İslam dəyərlərini türk dünyagörüşü ilə birləşdirərək unikal bir dövlət ideologiyası yaratmışlar. Bu proses həm siyasi idarəçilikdə, həm hüquq sistemində, həm də ictimai-mənəvi dəyərlərdə öz əksini tapmışdır.
İslamın türklər arasında yayılması Qəznəvilər, Qaraxanilər və Səlcuqlar dövründə dövlət siyasətinin əsas dayağına çevrildi. Xüsusilə Qaraxani dövlətində İslam rəsmi din elan edildikdən sonra, dövlət idarəçiliyi Qurani-Kərim və Sünnə prinsipləri ilə uzlaşdırıldı. Bu dövrdə türklər arasında “ilahi ədalət”, “hökmdarın məsuliyyəti” və “xalqın rifahı” kimi anlayışlar dövlət ideologiyasının əsas prinsiplərinə çevrildi.
Türk dövlətçilik ənənəsində qədimdən mövcud olan “Töre” (qanun və ədalət prinsipi) İslamın şəriət qaydaları ilə birləşərək yeni bir hüquqi-siyasi sistem formalaşdırdı. Bu sintez nəticəsində yaranan ideologiya həm ilahi legitimliyə, həm də milli dəyərlərə əsaslanırdı.
Səlcuqlar dövründə İslam dövlət ideologiyasının əsas dayağına çevrilərək, həm mərkəzi hakimiyyətin möhkəmlənməsinə, həm də geniş coğrafiyada yaşayan türk tayfalarının bir ideya ətrafında birləşməsinə səbəb oldu. Böyük Vəzir Nizamülmülkün fəaliyyətində bu ideoloji sistemin əsas prinsipləri – ədalət, elm, dini tolerantlıq və siyasi sabitlik – açıq şəkildə görünür.
Səlcuqlar İslamı yalnız dini idarəetmə vasitəsi kimi deyil, həm də siyasi legitimlik mənbəyi kimi qəbul etdilər. Hökmdarlar “Tanrı tərəfindən seçilmiş” anlayışı ilə idarəçilikdə həm dini, həm milli bir müstəvidə çıxış edirdilər.
Osmanlı imperiyası dövründə İslam dövlətin həm ideoloji, həm hüquqi, həm də mədəni əsasını təşkil etmişdir. “Sultan” anlayışı ilə “xəlifəlik” birləşərək, həm dini, həm də siyasi hakimiyyətin vəhdətini təmin etmişdir. Şəriət qanunları ilə yanaşı, “örf” (yəni sultan qanunları) tətbiq edilərək dövlət idarəçiliyində həm İslam prinsiplərinə, həm də türk dövlətçilik ənənələrinə uyğun bir sistem yaradılmışdır.
Osmanlılar dövründə İslam həm də imperiyanın çoxmillətli strukturunun ideoloji birləşdirici elementi olmuşdur. Fərqli etnik və dini icmalar “ümmet” anlayışı çərçivəsində idarə edilmiş və bu, sosial sabitliyə şərait yaratmışdır.
İslamın qəbulundan sonra türk xalqlarının ədəbiyyatında, fəlsəfəsində və incəsənətində dərin mənəvi dəyişikliklər baş vermişdir. Orta əsr türk şairləri və alimləri – Yusif Balasaqunlu, Əhməd Yəsəvi, Məhəmməd Füzuli, Yunus Əmrə və digərləri – İslamın insan sevgisi, ədalət, təvazökarlıq və elmə çağırış prinsiplərini öz yaradıcılıqlarının əsas xəttinə çevirmişlər. Bu, İslamın yalnız siyasi ideologiya deyil, həm də mənəvi və mədəni bir həyat fəlsəfəsi kimi türklərin kimliyində yer almasına səbəb olmuşdur.
Türk xalqlarında İslam, dövlət ideologiyasının formalaşmasında əsas təməl daşı olmuşdur. Qədim türk dövlətçilik ənənəsi ilə İslamın ilahi ədalət prinsiplərinin birləşməsi nəticəsində unikal bir ideoloji sistem meydana gəlmişdir. Bu sistem həm siyasi sabitliyi təmin etmiş, həm də mədəni inkişafın əsasını qoymuşdur.
İslam sayəsində türk dövlətləri yalnız güclü imperiyalar qurmamış, həm də elm, mədəniyyət və mənəviyyat sahəsində dünya miqyasında iz qoyan bir sivilizasiya yaratmışlar.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(08.10.2025)
