Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”
Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu ikə “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının birgə layihəsində bu günkü söhbətimiz ünlü Mahmud Kaşğari barədə olacaqdır.
XI əsrin ikinci yarısında yaşamış Mahmud Kaşğari türk dili və mədəniyyətinin inkişafında mühüm rol oynamış, türk xalqlarının dili, tarixi və coğrafiyası haqqında geniş məlumat toplamış görkəmli alimdir. Onun əsəri “Divanü lüğat it-Türk” yalnız türk dili lüğəti deyil, həm də orta əsr türk dünyasının mədəni, sosial və etnoqrafik portretini təqdim edən ensiklopedik bir mənbədir. Mahmud Kaşğari, Ərəb və İslam dünyasına türk dilini və mədəniyyətini tanıtmaq məqsədilə bu əsəri yaratmış, türk dilləri və dialektlərinin zənginliyini sistemləşdirərək dilçilik sahəsində fundamental iş ortaya qoymuşdur.
Kaşğari türk dili ilə bağlı tədqiqatlarını yalnız leksik toplama ilə məhdudlaşdırmamış, eyni zamanda ədəbi nümunələr, atalar sözləri, maqallar və xalq mahnıları vasitəsilə dilin sosial və mədəni kontekstini göstərmişdir. Onun əsərində həm də türk xalqlarının etnik mənşəyi, coğrafi məskunlaşması və tarixi hadisələr haqqında məlumatlar yer almışdır ki, bu da əsəri yalnız lüğət deyil, həm də mədəniyyət tarixi və etnoqrafiya sənədi səviyyəsinə qaldırır.
Mahmud Kaşğari eyni zamanda türk dilinin müxtəlif dialektlərini və onların fonetik, morfoloji və leksik xüsusiyyətlərini sistemləşdirərək, dilin vahid norma və strukturunu qorumağa çalışmışdır. Onun əsəri göstərir ki, XI əsrdə türk dili artıq zəngin bir ədəbi ənənəyə malik idi və müxtəlif türk tayfalarının danışıq formaları arasında ortaq köklər mövcud idi. Kaşğari bu ortaq kökləri ortaya çıxarmaqla türk dilinin birliyini vurğulamış, həmçinin türk xalqlarının ortaq mədəniyyətinin əsaslarını sənədləşdirmişdir.
“Divanü lügat it-Türk” əsərində Mahmud Kaşğari həm də milli kimlik və dilin sosial funksiyası barədə mühüm konseptual fikirlər irəli sürmüşdür. O, türk dilini və türk söz varlığını qorumağın yalnız lingvistik məsələ olmadığını, eyni zamanda türk xalqının mədəni varlığının və tarixi yaddaşının qorunması ilə bağlı olduğunu vurğulamışdır. Kaşğari, Ərəb və Fars dünyasına müraciət edərək türk dilinin zənginliyini, ifadə imkanlarını və estetik xüsusiyyətlərini nümayiş etdirmiş, bu dillər arasında körpü rolunu oynamışdır.
Mahmud Kaşğari həm də etnoqrafik müşahidəçi kimi diqqətəlayiqdir. O, türk tayfalarının yaşayış tərzi, geyim, adət-ənənə, toy və mərasimlər, həmçinin inanclar və sosial nizam barədə məlumatları diqqətlə toplamışdır. Bu cəhət onun əsərini yalnız dilçilik baxımından deyil, həm də türk xalqının tarixini, mədəniyyətini və sosial həyatını araşdırmaq üçün əvəzsiz qaynaq halına gətirir.
Nəticə etibarilə, Mahmud Kaşğari yalnız dahi dilçi və lüğətçi kimi deyil, həm də mədəniyyət tarixçisi, etnoqraf və milli ideologiya formalaşdırıcısı kimi qiymətləndirilməlidir. Onun “Divanü Lügati’t-Türk” əsəri türk dili və mədəniyyətinin tarixində unikal və əvəzsiz bir yer tutur, orta əsr türk dünyasının sosial, mədəni və lingvistik mənzərəsini aydın şəkildə göstərir. Mahmud Kaşğari əsərləri ilə türk dünyasının etnik, dil və mədəni kimliyinin qorunmasında, həmçinin türk dilinin dünya mədəniyyətinə tanıdılmasında daim önəmli bir sima olaraq qalır.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(01.10.2025)
