Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”
Türk Mədəniyyhəti və İrsi Fondu ilə “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının birgə layihəsində bu gün mövzumuz orta əsr türk şəhərlərində küçə teatrları və əyləncə mədəniyyətidir. Düşünürük ki, marağınıza səbəb ola biləcəyik.
Orta əsr türk şəhərləri yalnız siyasi və iqtisadi mərkəzlər deyil, həm də mədəni həyatın canlandığı məkanlar olmuşdur. Bu şəhərlərdə küçə teatrları və ictimai əyləncə mədəniyyəti xalqın gündəlik həyatının ayrılmaz hissəsi idi. Əyləncə mərkəzləri yalnız zövq və istirahət məqsədi daşımır, həm də sosial tərbiyə, informasiya yayımı və mədəni kodların qorunması funksiyasını yerinə yetirirdi. Bu yazıda orta əsr türk şəhərlərində küçə teatrları, performanslar və əyləncə mədəniyyətinin ictimai və mədəni aspektləri araşdırılacaq.
Türk şəhərlərində küçə teatrları bazar meydanları, karvansaralar ətrafı və dini mərkəzlərin yaxınlığında yerləşirdi. Burada tamaşalar geniş auditoriyaya təqdim olunurdu. Küçə teatrları yalnız əyləncə məqsədli deyildi; onlar həm də sosial mesajların, dini və əxlaqi təlimlərin çatdırılması vasitəsi idi.
Küçə teatrlarının aparıcıları əsasən musiqiçilər, rəqqaslar, dastançılar və söz ustaları olurdu. Bu sənətkarlar yalnız əyləncə təqdim etməklə kifayətlənməyib, həm də ictimai tərbiyə rolunu yerinə yetirirdilər. Onlar dastan və nağılları ifa edərək nəsillər arasında mədəni yaddaşı qoruyurdular.
Kitabi-Dədə Qorqud və digər türk dastanları küçə teatrları vasitəsilə xalq arasında yayıldı. Dastan qəhrəmanlarının cəsarətləri, mənəvi və əxlaqi dərsləri tamaşaçılara əyləncə ilə birlikdə ötürülürdü.
Musiqi və rəqs küçə teatrlarının vacib hissəsi idi. Davul, qopuz, balaban kimi alətlər performansların ritm və dramatik effektini artırırdı. Rəqslər isə həm əyləncə, həm də dini-mifik məna daşıyırdı.
Küçə teatrlarında komik və satirik səhnələr geniş yayılmışdı. Bu performanslar ictimai problemləri, hökmdar və məmur davranışlarını dolaylı şəkildə tənqid etməyə imkan verirdi. Bununla da teatr həm əyləncə, həm də sosial nəzarət funksiyasını yerinə yetirirdi.
Küçə teatrları və əyləncə mərkəzləri şəhər sakinlərini bir araya gətirir, kollektiv təcrübə yaradırdı. Tamaşaçılar bir-biri ilə ünsiyyət qurur, xəbərlər və mədəni məlumatlar paylaşırdılar.
Tamaşalarda göstərilən qəhrəmanlıq nümunələri, dürüstlük, cəsarət və mərhəmət prinsipləri cəmiyyətin əxlaqi təliminə xidmət edirdi. Həmçinin dini bayram və mərasimlər zamanı küçə teatrları ritual elementlərlə birləşdirilərək, xalqın dini bilik və inamlarını möhkəmləndirirdi.
Küçə teatrları mədəni irsin qorunması və ötürülməsi üçün əsas vasitə idi. Dastan, nağıl, musiqi və rəqs performansları yazılı ədəbiyyat və rəsmi sənədlərlə yanaşı, xalq mədəniyyətinin canlı bir forması olaraq fəaliyyət göstərirdi.
Orta əsr türk şəhərlərində küçə teatrları və əyləncə mədəniyyəti yalnız istirahət məqsədi daşımır, həm də sosial tərbiyə, mədəni irsin qorunması və ictimai həyatın formalaşmasında mühüm rol oynayırdı. Bu mədəniyyət vasitəsi ilə türk şəhərləri yalnız siyasi və iqtisadi, həm də sosial-mədəni mərkəz kimi fəaliyyət göstərirdi. Küçə teatrları həm əyləncə, həm də sosial və mədəni inteqrasiyanın mühüm vasitəsi olmuşdur.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(15.09.2025)
