Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu ilə “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının birgə layihəsində növbəti dəfədə sizlərə Türk xalqlarında yuxu və yuxuyozma ənənələri barədə danışırıq.

Yuxu və onun yozulması insanlığın qədim dünyagörüşündə mühüm yer tutmuşdur. Türk xalqlarında da yuxu yalnız fərdi şüurun məhsulu deyil, həm də ilahi mesaj və gələcəyin işarəsi kimi qəbul edilirdi. Yuxuyozma ənənəsi türk mədəniyyətində sosial, dini və siyasi qərarların qəbuluna təsir edən faktor olmuşdur. Xüsusilə dövlətçilik və mifoloji təfəkkürdə yuxunun xüsusi yeri vardı: xaqanların, bəylərin gördüyü yuxular bəzən dövlətin taleyini müəyyənləşdirən əlamət sayılırdı.

Türk mifologiyasında yuxu Tanrı və ruhlar aləmi ilə əlaqə vasitəsi kimi təsəvvür olunurdu. Şamançılıq ənənəsində ruhların insana yuxu vasitəsilə xəbər göndərməsi geniş yayılmışdı. Bəzi yuxular qoruyucu ruhların insana xəbərdarlığı, bəziləri isə Tanrı iradəsinin təcəssümü kimi yozulurdu. Bu ənənə yuxunun sadəcə psixoloji proses yox, kosmik və metafizik anlam daşıdığını göstərir.

Qədim türk dastanlarında və yazılı abidələrdə yuxu motivləri tez-tez rast gəlinir.

• Oğuz Kağan dastanında Oğuzun anasının yuxusu oğulun qeyri-adi varlıq olacağının işarəsi idi.
• Kitabi-Dədə Qorqud dastanında yuxu gələcək hadisələrin rəmzi göstəricisi kimi işlənir; məsələn, bəzi qəhrəmanların yuxusunda düşmən hücumu və ya qələbə öncədən xəbər verilir.
• Orta əsr mənbələrində xaqan və bəylərin gördükləri yuxular siyasi qərarların qəbulunda mühüm rol oynamışdır.

Türk xalqlarında yuxu yalnız fərdi deyil, ictimai hadisə kimi də qəbul edilirdi. Xüsusilə əhəmiyyətli yuxular şamanlar və ya ağsaqqallar tərəfindən yozulur, qəbilənin gələcəyi üçün kollektiv məna kəsb edirdi. Yuxular bəzən qorxu və nigaranlığı azaldan, bəzən isə kollektiv hərəkət üçün motivasiya verən sosial vasitə rolunu oynayırdı.

Türk yuxuyozma ənənəsində simvolik obrazların mühüm rolu vardı:

• At – qüvvət, igidlik və müharibəyə hazırlıq;
• Su – həyat, təmizlənmə, yeni başlanğıc;
• Od – Tanrısal enerji və təmizləyici güc;
• Qurd – qoruyucu ruh, yolgöstərən;
• Uçuş – ruhun başqa aləmlərə keçidi.

Bu simvolların yozulması yalnız fərdi təcrübəyə deyil, kollektiv mifoloji yaddaşa əsaslanırdı.

Türk xalqlarında yuxu və yuxuyozma ənənəsi qədim inancların, mifoloji dünyagörüşün və sosial həyatın mühüm parçası olmuşdur. Yuxu vasitəsilə insan Tanrı və ruhlarla əlaqə qurur, gələcək barədə işarələr alır, siyasi və ictimai qərarlar üçün istiqamət tapırdı. Bu ənənə türk mədəniyyətində kollektiv şüurun formalaşmasında əhəmiyyətli rol oynamış və günümüzədək folklor, ədəbiyyat və məişətdə öz təsirini qorumuşdur.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(12.09.2025)