Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Türk Mədəniyyəti və İrsi Föndunun “Ədəbiyyat və incəsənət” portal ilə birgə layihəsində mövzu bu gün tam fərqlidir:

Türk xalqlarının qədim dünyagörüşündə zaman anlayışı yalnız gündəlik həyatın ölçüsü deyil, həm də kosmik nizamı, kainatın dövranını və insan həyatının ritmini müəyyən edən mühüm kateqoriya olmuşdur. Zamanın təqvimlə ifadəsi isə türklərin dövlətçilik, hərbi-siyasi və mədəni təşkilatlanmasında əsas rol oynamışdır. Türk xalqlarının təqvim sistemləri, xüsusilə on iki heyvanlı türk təqvimi, onların kosmoqonik baxışlarının, mifoloji inanclarının və ictimai nizamının təzahürü kimi çıxış etmişdir.

Türklərin mifoloji dünyagörüşündə zaman dövri xarakter daşıyırdı. Günəşin doğub-batması, ayın dəyişməsi və fəsillərin dövriyyəsi insan həyatının ritmi ilə eyniləşdirilirdi. Zaman yalnız xronoloji ölçü deyil, həm də müqəddəs bir varlıq kimi qəbul edilirdi. Qədim mənbələrdə “tənqri teg tənqri yaratmış” (Tanrı kimi Tanrı yaratmış) ifadəsi zamanı da ilahi qüvvə ilə əlaqələndirirdi.

Türklərin ən mühüm zaman ölçmə sistemi on iki illik heyvan təqvimi olmuşdur. Bu təqvimdə hər il bir heyvan adı ilə bağlı idi: siçan, öküz, bars, dovşan, əjdaha, ilan, at, qoyun, meymun, toyuq, it və donuz. Təqvimdə heyvan adlarının seçilməsi təsadüfi deyildi, hər biri müəyyən xarakter və taleyi simvolizə edirdi. Məsələn, at ili bolluq və hərəkət ili hesab olunurdu. Bu təqvim türk dövlətlərində həm siyasi hadisələrin, həm də ictimai həyatın tənzimlənməsində istifadə olunmuşdur.

Zaman anlayışı türk dövlətçiliyində mühüm əhəmiyyət daşıyırdı. Xaqanların hakimiyyət illəri, dövlətin quruluşu və mühüm hadisələr bu təqvimlə tarixləşdirilirdi. Orxon kitabələrində hadisələrin məhz heyvan illərinə görə qeyd olunması bunun sübutudur. Bu, dövlətin legitimliyi üçün də vacib idi, çünki zamanın qeyd olunması tarixi yaddaşın qorunmasına xidmət edirdi.

Türk xalqlarında təqvim yalnız siyasi məqsədlərlə deyil, həm də kənd təsərrüfatı, köçərilik və mərasimlərin təşkili üçün istifadə olunurdu. Məsələn, müəyyən heyvan illəri bərəkətli və uğurlu sayılırdı, digərləri isə daha çətin illərin göstəricisi hesab edilirdi. Toy, yas və dini mərasimlər də təqvim dövrlərinə uyğunlaşdırılırdı.

Türk xalqlarında zaman anlayışı həm də fəlsəfi və simvolik dəyərlərə malik idi. Zamanın dövri olması insan həyatının faniliyini göstərir, lakin təkrar olunma inancı ümid və yenilənmə ideyası ilə tamamlanırdı. Bu, türk düşüncəsində zamanın yalnız axıcılıq yox, həm də yenidən doğuluş və dirçəliş prinsipi ilə bağlı olduğunu göstərir.

Türk xalqlarında zaman və təqvim anlayışı sadəcə xronoloji ölçü vasitəsi deyil, həm də kosmik nizamın, dövlətçilik ənənələrinin və ictimai-mədəni həyatın əsas elementi olmuşdur. On iki heyvanlı təqvim yalnız praktiki məqsədlərə xidmət etməmiş, həm də türklərin dünyagörüşünü, simvolik dəyərlərini və tarixi yaddaşını ifadə etmişdir. Bu sistem türklərin kainatı anlama və onu sosial həyatla əlaqələndirmə bacarığının göstəricisi olmaqla yanaşı, dövlətçilik və mədəniyyət tarixində də mühüm rol oynamışdır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(29.08.2025)