Enver Aykol, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Türkiyə təmsilçisi

Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu ilə “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Türk mədəniyyəti ünlüləri layihəsindəyik.

Funda Özsoy E., müasir türk ədəbiyyatının qurğu eksperimentləri ilə tanınan, hekayələrində mətnlərarasılıqdan yararlanan, "şüur axını" kimi üsullarla oxucunu qurmacanın daxilində oyuna dəvət edən; uşaqlıq travmaları, ailə dinamikaları və "öyrənilmiş çarəsizlik" kimi psixoloji dərinlikləri əsərlərinə daşıyan, qadın həyatının çoxşaxəli portretlərini (ana, bacı, mübariz qadın) çəkən, "Tahakküm" romanında kəskin devrik cümlələrlə hiddəti, "Edanın Gündəliyi"ndə isə lirik sadəliyi yarada bilən, "Qırklandım" təcrübə kitabıyla 2017 ESKADER Mükafatı qazanmış, orijinal səs sahibi bir yazardır.

Funda xanım, şüur axışı texnikasını əvvəlki kitablarınızda da işlətmişdiniz. Amma son kitabınız olan "Bu Gün Gözəl Şeylər Olacaq"da birdən çox qəhrəmanı rəvayətçi mövqeyinə qoyur və hər bir rəvayətçi üçün şüur axışı texnikasını cəsarətlə tətbiq edirsiniz. Bu üsulu seçməyiniz səbəbi yaradıcılığınızı sınamaq idimi, yoxsa romanın hekayəsi üçün bu bir zərurət idi?

Freud deyir ya, "Yaradıcı yazıçılıq, uşaq oyunları kimi xəyal qurmağın davamıdır və onun yerini tutur". Biz yazarlar, elə həmin oyunlara doya bilməyən, bəlkə də uşaqlığından alacağı olan insanlarıq. Yəni modernist bir yazar kimi şüur axışının müxtəlif formalarını sınayaraq yeni-yeni oyunlar icad etməyə, beləcə özümü aşmağa çalışdığımı deyə bilərəm. Amma əlbəttə, yazarın həyata dair bir məsələsi də olmalıdır. Əks halda yazarkən çəkilən o qədər çətinliyə dözməz, sadəcə oyun oynamaq, özünü aşmaq və varlığını mənalı etmək üçün.

Bir reportajınızda "Dil ustalığından çox, qurğu ustalığının izinə düşərəm" demişdiniz. Bu ustalıq üçün də dilə yiyələnmək lazım deyilmi?

O reportajda bu cümləni hekayə janrı üçün işlətmişdim və hələ də eyni fikirdəyəm. Hekayələrimdə qurğu ustalığına üstünlük verirəm. Müxtəlif qurğu texnikaları ilə yazılmış hekayələr də məni həyəcanlandırır. Amma romanda vəziyyət bir az fərqlidir. Romanda orijinal mövzu deyil, orijinal ifadə məni daha çox cəlb edir, Beşir Ayvazoğlunun "Eşq Estetikası" kitabında vurğuladığı kimi. Mən də romanlarımda bunu etməyə çalışmışam. Orijinal ifadə üçün dil ustalığı, əlbəttə, zəruridir.

Bu sualı verməyimin səbəbi, romanlarınızda özünü hiss etdirən üslub dəyişiklikləridir. "Tahakküm" romanınızda dil kəskinləşir, qəhrəmanların daxili aləmi daha itiləşir.

Hər romanın özünəməxsus bir kimyası, bir daxili səsi var. Doğru olan da budur. Duyğunu ötürə bilmək üçün həmin daxili səsi tutmalısınız. "Tahakküm", çox hiddətli bir romandır. Bu hiddəti oxucuya ötürə bilmək üçün cümlədəki vurğunu feli gücləndirməyə yükləməli idim. Ona görə də devrik cümlələrdən çox istifadə etdim və həmişə dönə-dönə yazdım. Bu səbəbdən təcrübi bir roman oldu. Yenə belə bir roman yaza bilərəmmi, əmin deyiləm. Sanki bir dəlilik və ilhamın birləşməsindən yaranıb. Roman olaraq da başlamamışdım, qəhrəmanın hiddətini qusaraq dəyişməsi ilə romana çevrildi. O romanda çox əzab var, üstəlik bu əzab oxuyan hər kəsə də keçir.

Hekayələrinizdə xüsusilə uşaqlıq travmaları və ailə daxili dinamiklər ön plandadır. Bu mövzulara marağınız öz yaşantınızla bağlıdır, yoxsa cəmiyyətdə bu sahədə böyük problemlər görürsünüz?

Yazar, öz həyatına toxunmayan heç nə yaza bilməz. Yazsa belə, içdənliyi tuta bilməz. Amma oxucunun həyatında da həmin duyğunun qarşılığı olmalıdır ki, kitabla yaxın əlaqə qura bilsin. Buna qarşılıqlı kimyəvi reaksiya deyə bilərik. Əlbəttə, yazdığım hekayə və romanlarda mənim həyatımdan parçalar var. Amma tanıdığım, söhbət etdiyim, həyat hekayələrini içdənliklə dinlədiyim insanlardan parçalar da var. Həyat səyahətimizdə qarşımıza çıxan insanlar ruhumuzda daimi barmaq izləri qoyur; kimisi sındıraraq, kimisi isə sığallayaraq edir bunu. Sanıram, mən də əsərlərimdə həmin barmaq izlərinin xəritəsini çıxarıram.

"Öyrənilmiş çarəsizlik" kimi psixoloji anlayışları da ədəbiyyata daşıyırsınız. Bir yazar üçün psixologiya elminin vacib olduğunu düşünürsünüzmü?

Əlbəttə, psixologiya bilməyən yazar insan ruhunu düzgün izah edə bilməz. Onda da yazdıqları dərinlik qazana bilməz. Bir yazar, hər şeydən əvvəl çox yaxşı dinləyici olmalıdır. Yaxşı dinləyicisizsə, qarşınızdakının deyə bilmədiklərini də eşidə bilərsiniz. Bəli, elə deyə bilmədiklərindən yazara material çıxır. Bunun üçün yazarın psixologiya elmi üzərində dərinləşməsi lazımdır. Amma yazar təkcə insanı deyil, cəmiyyətin mədəni kodlarını da həll edə bilməli və əsərində bu kodları əks etdirə bilməlidir. O halda psixologiya qədər sosiologiya və fəlsəfə elmləri də yazarın maraq dairəsinə daxil olur.

Kitablarınızda qadınların ictimai rollarını sorğulamağı laqeyd qoymursunuz. Amma bu sorğulamalar zamanı qeyd etməkdən çəkindiyiniz mövzular oldumu? Özünüzə özünüsenzura tətbiq edirsinizmi?

Bir qadın yazar kimi qadını mərkəzə qoymağı sevirəm. Yazdıqlarımda qadın dili var, qadın qəhrəmanlarımı daha çox vurğulayıram; ana qadın, övlad qadın, bacı qadın, çalışan qadın, əzilən qadın, ayağa qalxmağa çalışan və bunu bacaran qadın... Kitablarım vasitəsilə qadın fəryadlarını da çatdırmağa çalışıram. Uyğun bir dillə hər şeyi izah edə bilərsiniz, əslində. Bunu birbaşa deyil, kinayələrlə, imgelərlə, göndərmələrlə etdiyinizdə hər oxucu öz qabının aldığı qədərini artıq alacaqdır.

Özünəməxsus ritmi və tempi olan axıcı bir üslubunuz var. Devrik cümlələriniz də olduqca diqqət çəkicidir. Bu üslubu qurarkən diqqət etdiyiniz nöqtələr nələrdir? Zaman keçdikcə üslubunuzda dəyişiklik gözləyə bilərikmi?

Belə düşündüyünüzə görə təşəkkür edirəm. Bir yazar üçün kitablarının bəyənilməsi, xüsusilə də ədəbiyyatın kimyasını çox yaxşı bilən sizin kimi biri tərəfindən böyük zəhmətlə qurmağa çalışdığı üslubunun təqdir edilməsi şərəflidir. Bu ifadənin, üslubun, indiki Funda Özsoyun oxucuya deməyə çalışdıqlarını ötürməkdə hələlik kifayət etdiyini düşünürəm. Amma həmişə yeniliklərə açığam. Nəzihə Meriç 80 yaşından sonra əsərlərində yeni bir ifadə yarada bilmək cəsarətini göstərə bildisə, mən də çox sevdiyim bu yazardan aldığım ilhamla yeni ifadələr sınaya bilərəm. Bunun üçün yazmağa, ədəbiyyata olan inancımı həmişə diri saxlamağa ehtiyacım var.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(17.07.2025)