Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”
Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu ilə “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının birgə layihəsində bu dəfə türk xalqlarının saçla bağlı inam və rituallarından danışacağıq. Yeri gəlmişkən, türk mifoloji dünyagörüşündə saç, xüsusilə də baş və saç Tanrıya ən yaxın orqanlar sayılırdı.
Türk xalqlarının qədim dünyagörüşündə saç yalnız bədən üzvü deyil, ruhun daşıyıcısı, mənəvi qüvvənin simvolu, qoruyucu və ya təhlükəli element sayılırdı. Saçla bağlı inanclar, rituallar və davranış normaları türk etnomədəniyyətində o qədər dərin köklərə malikdir ki, onlar bu gün də bəzi bölgələrdə şüuraltı səviyyədə yaşamaqdadır.
Türk mifoloji dünyagörüşündə saç, xüsusilə də baş və saç Tanrıya ən yaxın orqanlar sayılırdı. İnanılırdı ki:
- Saç insanın həyat enerjisini daşıyır, ona görə də onu qorumaq vacibdir.
- Saçın kəsilməsi bəzən ruhi dəyişiklik, bəzən isə həyat mərhələsinin dəyişməsi ilə əlaqələndirilirdi.
- Uşaq dünyaya gələndə ilk saçına “qutlu saç” deyilirdi – bu saç müqəddəs sayılır, ya saxlanılır, ya da təntənəli ritualla basdırılırdı.
Türk xalqlarında qadının saçına xüsusi mistik dəyər verilirdi. Uzun, hörülmüş və təmiz saxlanılan saç:
· Bərəkətin və ailə səadətinin simvolu idi.
· Saçı açıq saxlamaq bəzən matəm, bəzən isə rəddedici mesaj hesab olunurdu. Məsələn, qadın yas tutanda saçını açar, döşünə çırpar, bu da qəm və ağrının fiziki ifadəsi sayılırdı.
· Qızın saçının hörüklü olması onun bakirəliyinin və ədəb-adabının göstəricisi idi.
Bəzi türk topluluklarında inam var idi ki,qadının saçı bədnəzər tutar, ona görə də ya örtülərdi, ya da saç hörükləri arasında gümüş və ya aypara simvolları taxılardı – qoruyucu məqsədlə.
Türk ənənəsində saçın Tanrıya və ya müqəddəs gücə təqdim edilməsi nadir rast gəlinən, amma çox güclü mənəvi hadisə sayılırdı. Xüsusilə:
· Saç adağı – bir niyyətə çatmaq üçün “saçımı kəsəcəyəm” deyərək söz verilərdi. Arzu həyata keçdikdə saç kəsilər və müqəddəs yerə (ocaq, türbə) qoyulardı.
· Xəstə övladı sağalan qadın bəzən saçını kəsib ocağa bağlayar, bunu Tanrıya təşəkkür nişanəsi kimi qəbul edərdi.
· Bəzi bölgələrdə müharibəyə yollanan igid saçının bir hissəsini ailəsinə verərdi – bu, “qayıtmasam, bu mənim yadigarım” anlamı daşıyırdı.
Yas və ölüm halında saçın rolu xüsusi yer tuturdu:
· Türk qadınları yas zamanı saçlarınıaçıb üzlərinə, sinələrinə vuraraqağlayardılar. Bu, həm ağrının, həm də “açıq ruh” vəziyyətinin simvolu idi.
· Qədim türklərdə ölən şəxsin yaxınları saçlarını qısaldardı və ya yolardı – bu, ağrını bədənlə bölüşmək demək idi.
· Bəzi etnoqrafik mənbələrdə göstərilir ki, atası ölən oğul saçını qırxdırar – yeni mərhələyə keçidi bildirərdi.
Saçın hansı formada hörüldüyü belə sosial məna daşıyırdı:
· İki hörük – subay qız,
· Tək hörük – nişanlı və ya ərə getmiş qadın,
· Açıq saç – matəm və ya bəkarətin pozulması anlamına gələ bilərdi.
· Qız uşaqlarının saçına hörülmüş xalçanı xatırladan naxışlar – onların gözəlliyini, zərifliyini və ailənin mədəni statusunu göstərirdi.
Saç yalnız gündəlik rituallarda deyil, həm də mifologiya və dastanlarda güclü simvol kimi işlənir:
· “Alp Er Tonqa”, “Manas” və “Koroğlu” kimi dastanlarda qadınların saçları cəngavərlik, eşq və qəhrəmanlıq simvolu kimi təsvir olunur.
· Bəzən igid sevginin sübutu olaraq qadının saç telini amulet kimi boynunda saxlayır.
· Bəzi xalq nağıllarında cadugərlərin saçla tilsim yazması motivinə rast gəlinir – bu, saçın mistik güc daşıdığına olan inancın izidir.
Türk xalqlarının saçla bağlı inancları sadəcə folklor elementi deyil, onların kainatla və ruhani aləmlə əlaqə modelinin bir parçasıdır. Saç həm qadının siması, həm də xalqın simvolik dilidir. O, qoruyucu da ola bilər, təhlükəli də, gözəl də ola bilər, yaslı da. Bu ikili simvolizm türk mədəniyyətinin çoxqatlı, zərif və zəngin ruhunun göstəricisidir. Bu gün belə nənələrimizin saç hörüklərində, gənc qızların yaylıqlarında, və ya türbələrdəki saç bağlarında bu inancın izlərini görmək mümkündür – saç hələ də danışır, amma susaraq...
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(15.07.2025)
