Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”
Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondunun “Ədəbiyyat və incəsənət” portal ilə birgə layihəsində bu gün fərqli mövzuda danışacağıq: türk dğyüşçülərinin dəbilqə, zireh və qalxanlarının üzərindəki rəmzlər və onların mənası barədə.
Türk döyüşçüsü üçün dəbilqə, zireh və qalxan təkcə müdafiə vasitəsi deyildi. Bu döyüş geyimləri həm də ruhi güc, mənəvi status, tayfa kimliyi və Tanrıya bağlılığın rəmzi kimi qəbul edilirdi. Türk hərb mədəniyyətində bədənə geyilən hər detal – başdan ayağa qədər bir mənanı daşıyır, bir inancı təcəssüm etdirirdi. Bu yazıda həmin rəmzlərin izlərini sürəcəyik.
Dəbilqə (başlıq, miğfər) türk döyüşçüsünün ən müqəddəs zirehi sayılırdı. Baş Tanrıya ən yaxın orqan olduğuna görə bu başlıq:
- Göy rəmzləri, aypara, quş qanadı, ox ucu ilə bəzədilirdi.
- Bəzi dəbilqələrin üstündə tülkü və ya at saqqalı (tüklü nişan) taxılırdı – bu, igidliyin, çevikliyin və Tanrı tərəfindən qorunmağın simvolu idi.
- Göytürklər dövründə dəbilqə üstündə qurd başı təsviri sıx işlənirdi – qurd türklər üçün soy, güc və yol göstərən ruh idi.
Məsələn:
- Qızıl dəbilqə (Qazaxıstan – Esik kurqanı): Üstündə 540-dan çox simvol var – günəş, ox, dağ keçisi, at, quş… Bu, döyüşçünün yalnız igid deyil, mifik varlıq olduğunu göstərirdi.
Zireh (gövdəlik və ya sinəlik) təkcə fiziki müdafiə deyil, həm də daxili gücün simvolu idi. Zirehlərin üzərində işlənən rəmzlər adətən aşağıdakı anlamları daşıyırdı:
· Ay və günəş – Tanrının nurunu və bəşəri gücü göstərir.
· Maral və at – dözümlülük, azadlıq və nəslin təmizliyi.
· Göy qurd – soyun himayəçisi, Tanrıdan gələn güc.
· Üçbucaq, ox başı, X işarəsi – müqəddəs yönlər, tayfa vəliyyələri, dünya ilə ruhani əlaqə.
Zirehlərin arxa və ya daxili hissəsində isə bəzən dua və ya oğuznamələrdən alınan rəmzlər yerləşdirilərdi. Döyüşçü onu bədənində daşımaqla özünü görünməyən qoruyucu qüvvəyə təhvil verərdi.
Qalxanlar həm müdafiə, həm də tanınma və tanıtma vasitəsi idi. Qədim türk qalxanları taxtadan və ya metal lövhədən hazırlanır, üstünə isə simvolik nişanlar, damğalar və ornamentlər işlənirdi.
Ən çox yayılmış rəmzlər:
· Ox başı – tayfanın döyüşçü ruhunu təmsil edirdi.
· Quş rəmzi – himayəçi ruh, tezlik və səma ilə bağ.
· Aypara– Tanrıya yönəlmiş dua və qoruma simvolu.
· Tayfa damğası – döyüşçünün hansı soy-tayfadan olduğunu bildirirdi.
Qalxanlar eyni zamanda psixoloji savaş vasitəsi idi – üzərindəki rəmzlər düşməni qorxutmaq, öz əsgərinə isə ruh vermək üçün istifadə olunurdu.
Türk döyüş geyimlərində təkcə rəmzlər deyil, rənglər də xüsusi anlam daşıyırdı:
· Qırmızı– qan, igidlik, döyüşkənlik
· Qara – sirr, qorxu və güc
· Ağ – saf niyyət, Tanrının işığı
· Mavi – Göy Tanrı, səma, əbədilik
· Sarı – hökmdarlıq, zəfər
Rənglərin və rəmzlərin uyğunluğu təsadüfi deyildi, döyüş geyimi bir növ “zirehli dua” idi.
Alp Er Tonqa dastanında döyüşçülərin aypara və qurd rəmzli qalxan daşıdığı qeyd olunur.
Koroğlu dastanında qalxanın əlvan naxışları və aslan təsviri onun güc simvolu olduğunu göstərir.
Göytürk yazılı abidələrində bəylərin və xaqanların baş geyimində və döyüş libasında qurd, günəş və ox rəmzləri qeyd edilir.
Türk döyüş geyimi yalnız bir qorunma vasitəsi deyildi. O, həm ruhani qalxan, həm şəxsi kimlik, həm də kollektiv yaddaşın daşınan forması idi. Dəbilqə, zireh və qalxanın üzərindəki hər bir nişan düşmənə qorxu, dosta inam, özünə isə güvən verən bir dua idi. Bu simvollar türk savaşçısının təkcə cəsarətli deyil, mənəvi olaraq da güclü olmasına xidmət edirdi. Bu gün biz həmin geyimlərə muzeydə baxsaq da, içindəki rəmzlər hələ də danışır.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(07.07.2025)
