Nigar Xanəliyevi, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondunun “Ədəbiyyat və incəsənət” portal ilə birgə layihəsində mövzumuz ortaq türk dili və əlifbasıdır.

Türk dünyası dedikdə biz tək bir coğrafiyadan deyil, tarix, qan, ruh və dil birliyindən bəhs edirik. Azərbaycan, Türkiyə, Qazaxıstan, Özbəkistan, Türkmənistan, Qırğızıstan və onlarla başqa türk topluluğu eyni kökdən, eyni yaddaşdan qidalanır. Lakin bu “bir millət”in dilləri zamanla fərqli səslərə çevrilmiş, hər biri öz coğrafiyasının, tarixinin və siyasi gerçəkliklərinin təsirinə məruz qalmışdır.

 Bu gerçəklik bizə bir sualı gündəmə gətirir: doğrudanmı bir millət beş (və daha çox) səslə danışmaq məcburiyyətindədir? Ortaq bir türkcə mümkünmü? Yoxsa bu yalnız romantik bir arzu, milli romantizmin içində qalmağa məhkum bir ideyadır?

 Türk dilləri zaman-zaman ortaq bir kökdən danışsa da, VI əsrdən bu yana siyasi parçalanmalar, köçlər və mədəni təcridlər nəticəsində fərqli dialekt və dillərə çevrilmişdir. Ərəb əlifbasının, sonra latın və kiril qrafikalarının tətbiqi də bu fərqliliyi daha da dərinləşdirmişdir. Hər bir türk dövləti öz milli dil siyasətini yürüdərkən, ortaq anlayış ehtiyacı arxa plana keçmişdir.

 XX əsrdə Sovet İttifaqının türk xalqlarına tətbiq etdiyi dillə bağlı təcrid siyasəti bu prosesi sistemləşdirdi. Məsələn, Azərbaycan türkcəsi ilə türkmən türkcəsi arasında qohumluq nə qədər güclü olsa da, kiril qrafikasının tətbiqi ilə bir-birini anlamaz hala gəldi. Türkiyə isə öz müstəqil yolunu seçdi və latın qrafikasına keçdi. Nəticədə bir millətin dilləri qardaşlığa baxmayaraq bir-birinə yadlaşmağa başladı.

 Türk dövlətləri arasında münasibətlərin istiləşməsi, ortaq təşkilatların yaranması və xüsusilə Türk Dövlətləri Təşkilatının aktiv fəaliyyəti bu sahədə müsbət addımlar atmağa imkan yaradıb. Ortaq əlifba təşəbbüsü, ortaq dil lüğətlərinin hazırlanması və tərcümə sistemlərinin qurulması bunun nümunəsidir.

 Lakin ortaq dil anlayışı təkcə texniki məsələ deyil. Bu, mədəniyyətlərin bir araya gəlməsi, siyasi iradənin uzlaşması və ictimai şüurun buna hazırlanması ilə bağlıdır. İnsanların gündəlik həyatında işlədəcəyi dil sadəcə qrammatika və leksika deyil — o, həm də yaddaşdır, hissdir, şəxsiyyətin bir hissəsidir.

 Ortaq türkcənin yaradılması mümkündür. Amma bu, bir neçə günün işi deyil. Hər şeydən əvvəl, bu dilin necə olacağı sualı cavablandırılmalıdır. Türkiyə türkcəsi əsas götürüləcəkmi? Yoxsa sintetik, yeni bir normativ türkcəmi formalaşdırılacaq? Hər iki yanaşma həm texniki, həm də siyasi suallar doğurur.

 Türk dilləri arasında qarşılıqlı anlaşıqlıq müəyyən qədər var. Məsələn, Azərbaycan türkcəsi danışan biri Türkiyə türkcəsini çox qısa zamanda mənimsəyə bilir. Amma eyni asanlıqla qazax və ya qırğız türkcəsinə keçid etmək daha çətindir. Burada həm fonetik, həm də leksik fərqlər ciddi rol oynayır. Bu səbəbdən bəzi tədqiqatçılar ortaq dil əvəzinə qarşılıqlı anlaşma platformalarının qurulmasını daha real addım hesab edirlər.

 Əgər ortaq bir türkcə hədəflənirsə, bu, mərhələli şəkildə həyata keçirilməlidir:

1.     Türk dövlətlərinin ortaq terminoloji bazaları hazırlanmalı;

2.     Ortaq sözlük və dil texnologiyaları (avtomatik tərcümə sistemləri, nitq tanıma proqramları və s.) inkişaf etdirilməlidir;

3.     Təhsil sistemində qarşılıqlı tədris proqramları tətbiq olunmalı (məsələn, Azərbaycan məktəblərində qazax və ya türkmən türkcəsi seçmə fənn kimi);

4.     Ortaq media məkanları formalaşdırılmalı (TV, radio, internet platformaları vasitəsilə şivə fərqləri ilə zənginləşdirilmiş ümumi türkcə yayımı təmin edilməlidir).

 Bunlar reallaşarsa, türk dilləri arasında “beş səsli” bir harmoniya yaranar. Bir musiqidəki müxtəlif alətlər kimi, hər biri öz rəngi ilə, amma eyni melodiyanın içində səslənər.

  “Bir millət, beş səs” ifadəsi həm gerçəkliyi, həm də idealı özündə birləşdirir. Biz bu gün fərqli dillərdə danışırıq, amma eyni tarixi daşıyırıq. Ortada tək bir “türk dili” yaratmaq bəlkə də çətindir, amma ortaq türkcə məkan yaratmaq mümkündür. Bu, siyasi iradə, mədəni əməkdaşlıq və milli kimliyə bağlı şüurlu bir yanaşma tələb edir.

 Ortaq türkcə — bu gün mümkün olmasa da, sabah üçün hazırlanmalı bir yol xəritəsidir. Bu yolda atılan hər bir addım bir millətin öz səsini yenidən tapması deməkdir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(03.07.2025)