Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”
Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu ilə “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının birgə layihəsində mövzumuz 2026-cı ilin fevralında 100 illiyini qeyd edəcəyimiz I Türkoloji Qurultaydır.
Türk xalqlarının tarixində 1926-cı ildə Bakıda keçirilən I Türkoloji Qurultay yalnız elmi deyil, həm də ictimai-siyasi baxımdan əlamətdar hadisə olmuşdur. Bu Qurultayda ən vacib məsələlərdən biri yeni əlifbaya keçid, xüsusilə də latın qrafikalı ortaq türk əlifbasının qəbul olunması olmuşdur. Əlifba islahatı yalnız yazı sisteminin dəyişməsi deyil, həm də maarifçilik, milli oyanış və modernləşmə proseslərinin mühüm tərkib hissəsi kimi təqdim olunurdu. Məhz bu baxımdan Qurultayda əlifba ilə bağlı müzakirələr təkcə texniki deyil, dərin mənəvi və strateji məzmun daşıyırdı.
1920-ci illərdə türk xalqları arasında müxtəlif yazı sistemlərindən istifadə olunurdu: ərəb, kiril və yerli yazı formaları. Ən çox yayılmış əlifba ərəb qrafikası idi, lakin onun mürəkkəbliyi və səs uyğunsuzluqları savadsızlığın yayılmasına səbəb olurdu. Maarifçilər və ziyalılar arasında əlifba islahatı ideyası artıq XX əsrin əvvəllərindən müzakirə olunurdu. 1926-cı il Qurultayı isə bu məsələyə elmi və siyasi müstəvidə sistemli yanaşma gətirdi.
Qurultayda latın qrafikalı əlifbanın qəbul olunması təklifi geniş dəstək aldı. Alimlər aşağıdakı arqumentləri irəli sürürdülər:
- Sadəlik və praktiklik: Latın əlifbası daha asan yazılır və oxunur, bu isə savadlanma səviyyəsinin yüksəlməsinə səbəb ola bilərdi.
- Fonetik uyğunluq: Latın qrafikası türk dillərinin səslərinin ifadəsi üçün daha uyğun idi.
- Elmi və texniki inteqrasiya: Avropa ilə elmi əlaqələrin gücləndirilməsi üçün latın əlifbası əlverişli hesab olunurdu.
- Milli dirçəliş: Əlifbanın dəyişməsi həm də türk xalqlarının mədəni oyanışının simvolu kimi görülürdü.
Məşhur türkoloq Zəki Vəlidi Toğan, Əhməd Cəfəroğlu və Hüseyn Cavid kimi alimlər bu ideyanı dəstəkləyənlər sırasında idi. Qurultayda qəbul edilən qərara əsasən, 1928-ci ildən başlayaraq latın qrafikasına mərhələli keçid planlaşdırılırdı.
1926-cı ildən sonra Azərbaycan, Türkmənistan, Özbəkistan, Qazaxıstan və digər türk respublikaları mərhələli şəkildə ərəb əlifbasından imtina edib latın qrafikasına keçdilər. Bu, qısa müddətdə savadlılıq səviyyəsinin yüksəlməsi, dərsliklərin modernləşdirilməsi və türkdilli xalqlar arasında yazılı ünsiyyətin asanlaşmasına səbəb oldu.
Lakin 1939–1940-cı illərdə Sovet siyasəti dəyişdi və bütün türkdilli respublikalarda kiril əlifbasına keçid məcburi edildi. Bununla türkdilli xalqların aralarındakı yazı birliyi pozuldu, elmi və mədəni inteqrasiya zəiflədi.
1926-cı il Bakı Türkoloji Qurultayında latın qrafikasına keçidlə bağlı müzakirələr yalnız texnoloji deyil, mədəni və ideoloji bir islahat kimi tarixə düşmüşdür. Bu qərar türk xalqlarının maarifçilik hərəkatı çərçivəsində savadlılıq, milli kimlik və mədəni birlik uğrunda apardıqları mübarizənin mühüm mərhələsi olmuşdur. Hər nə qədər Sovet siyasəti bu prosesi sonradan dəyişdirsə də, 1926-cı il Qurultayının ideyaları bu gün də latın qrafikasına qayıdış təşəbbüsləri üçün ilhamverici əsasdır.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(30.06.2025)
