Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”
Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondunun “Ədəbiyyat və incəsənət” portal ilə birgə layihəsində “Divanü lüğat-it Türk” əsərində oyun və əyləncə ilə bağlı leksikdan danışacağıq.
Türk dillərinin ən mühüm və erkən leksik-mədəni qaynaqlarından biri olan Divanü Lüğat-it-Türk, XI əsr türk cəmiyyətinin mədəni, sosial və dil xüsusiyyətlərini əks etdirən unikal bir əsərdir. Mahmud Kaşğarinin yazdığı bu monumental əsər, yalnız lüğət funksiyasını deyil, eyni zamanda türk dünyasının etnoqrafiyası, mifologiyası, hərbi və gündəlik həyat tərzi haqqında da zəngin məlumatlar verir. Bu araşdırmada “Divanü lüğat-it Türk” əsərində oyun və əyləncə ilə bağlı işlənən leksik vahidlər, onların mənşəyi, funksiyası və mədəni əhəmiyyəti araşdırılır.
1. Oyun və əyləncə leksikasının mədəni konteksti
XI əsr türk toplumunun oyun və əyləncə anlayışı yalnız əyləncəyə yönəlik deyil, həm də fiziki hazırlıq, sosiallaşma və rituallarla sıx bağlı idi. Oyunlar həm uşaqlar, həm də böyüklər arasında yayılmış və müəyyən hallarda dini-törəvi funksiyalar da daşımışdır. Bu oyunlar arasında at yarışları, ox atma, güc sınama və intellektual oyunlar geniş yer tuturdu.
2. Fiziki güc və çeviklik tələb edən oyunlar
Əsərdə rast gəlinən "urmaq" (vurmaq), "taş atmak", "yaylamak", "köbək" kimi sözlər atışma və döyüşə hazırlıq oyunlarını əks etdirir. Məsələn, “köbək” oyunu uşaqlar arasında oynanan bir güc oyunu olub, eyni zamanda cəldlik və strategiya tələb edirdi. Bu oyunlar gələcək döyüşçülərin hazırlanması baxımından önəm daşıyırdı.
3. Heyvanlarla bağlı oyunlar
At yarışı və ovçuluqla bağlı oyunlar da əsərdə geniş yer tutur. “Çövken” oyunu, at üstündə oynanılan və sonralar polonun prototipi sayılan oyunlardan biridir. Mahmud Kaşğari bu oyunu xüsusi vurğulayaraq türk tayfalarının bu sahədə ustalığını qeyd edir. Ovçuluq da bir əyləncə forması olaraq təqdim edilir: “Avlanmak” sözü yalnız ov deyil, həm də asudə vaxt keçirmək anlamı daşıyır.
4. Musiqi, şeir və əyləncə
Əsərdə “toy”, “şölən”, “yır” (mahnı), “kopuz” (musiqi aləti) və “ozan” (aşıq) sözləri musiqi və şifahi poeziyanın əyləncə mədəniyyətindəki rolunu göstərir. Toylar və bayramlar zamanı ozanların çıxışı əyləncə ilə bərabər, ictimai maarifləndirmə funksiyası da daşıyırdı. Kaşğari toyun sosial tənzimləmə vasitəsi olduğunu da vurğulayır.
5. Uşaq oyunları və sosial öyrənmə
Uşaq oyunları da əsərdə az da olsa yer alır. “Küçikler yalaşur” (uşaqlar qaçışır) kimi ifadələr, bu yaş qrupunun sosial oyunlarla böyüdüyünü göstərir. Oyun vasitəsilə uşaqlar həm fiziki, həm də sosial bacarıqları öyrənirdi. "Sıçramaq", "dönmək", "tutmaq" kimi fellər oyun dilində sıx istifadə olunurdu.
6. Əyləncə və söz yaradıcılığı
Əyləncə ilə bağlı leksik materiallar yalnız konkret adlardan ibarət deyil, həm də semantik genişlənməyə meyllidir. Məsələn, “oynamak” felinin müxtəlif mənaları (“rəqs etmək”, “əylənmək”, “oyun oynamaq”) əsərdə kontekstdən asılı olaraq fərqli şəkillərdə işlənmişdir. Bu, dilin çoxqatlı funksionallığını və sosial həyatla inteqrasiyasını göstərir.
7. Semantik təhlil və leksik sahələrin quruluşu
Oyun və əyləncə leksikası “Divanü lüğat-it Türk” əsərində semantik baxımdan üç əsas qrupa bölünə bilər:
· Hərəkət və fiziki oyunlar: urmaq, atmak, koşmak
· Musiqi və performans: yır, kopuz, oynamaq
· Sosial əyləncələr və mərasimlər: toy, şölən, içgü
Bu sahələr bir-biri ilə kəsişən şəkildə işlənir və bir çox söz həm fiziki, həm də mənəvi fəaliyyətləri ifadə edə bilir.
“Divanü lüğat-it Türk” əsərində oyun və əyləncə ilə bağlı leksik vahidlər türk xalqının gündəlik həyatının, əxlaqi dəyərlərinin, fiziki inkişafının və sosial münasibətlərinin əksi kimi çıxış edir. Bu leksika vasitəsilə qədim türklərin oyunlara verdiyi əhəmiyyət, onların sadəcə zaman keçirmə vasitəsi deyil, həm də ictimai institut kimi rolu aydın olur. Mahmud Kaşğarinin bu sahəyə verdiyi önəm, oyunların təkcə uşaqların deyil, cəmiyyətin bütövlükdə formalaşmasında necə əhəmiyyətli rol oynadığını göstərir.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(13.06.2025)
