Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondunun “Ədəbiyyat və incəsənət” portalı ilə birgə layihəsində bugünkü mövzumuz da marağınıza səbəb olacaq: Göytürk kitabələrində "qan" anlayışı və dövlətçilik prinsipi.

Türk tarixinin ən önəmli mərhələlərindən biri, Göytürklər (VI–VIII əsrlər) dövründə formalaşan ilk milli dövlətçilik sistemidir. Bu dövrə aid Orxon-Yenisey abidələri — Bilgə Kağan, Kül Tigin və Tonyukukkitabələri həm siyasi, həm də ideoloji baxımdan zəngin bir mənbədir. Bu yazılarda tez-tez qarşılanan “qan” anlayışı sadəcə bir hakimiyyət sahibi deyil, dövlətin hüquqi və mənəvi əsaslarını təmsil edən mərkəzi bir simvoldur. Bu araşdırmada "qan" (kağan) anlayışının mənşəyi, funksiyası və dövlətçilik ideologiyasındakı yeri təhlil edilir.

1. "Qan" sözünün mənşəyi və semantikası

 "Qan" sözü qədim türkcədə “kağan” və ya "xan" formalarında işlənmişdir. “Kağan” ifadəsi "hökmdarların hökmdarı", yəni imperial lider anlamında istifadə olunmuşdur. “Qan” sadəcə idarəçi yox, həm də ilahi təyinatla seçilmiş bir lider kimi qəbul edilir.

“Üze kök tengri asra yağız yir kılındukda, ikin ara kişi oglı kılınmış. Kişi oglınta üze eçüm apam Bumın qan, İstemi qan bügü qılındı.”
(Orxon abidəsi – Bilgə Kağan)

Burada Bumın Qan və İstemi Qan Göy Tanrı tərəfindən xalqı idarə etmək üçün seçilmiş liderlər kimi göstərilir.

2. "Qan" və Tanrı təyinatı: Hakimiyyətin legitimliyi

Göytürk kitabələrində "qan" anlayışı göydən verilmiş bir haqq kimi təqdim edilir. Tanrı ilə qan arasındakı əlaqə dövlətin ideoloji əsaslarını formalaşdırır.

“Türük bodunqa qan olurtum. Türk tanrısı qut verən üçün…”
(Bilgə Kağan abidəsi)

Burada kağanın xalqın başına keçməsi Tanrının “qut” (uğur, ilahi lütf) verməsi ilə izah olunur. Yəni, qansız dövlət olmaz, qutsuz qan olmaz.

3. Qanlıq və dövlət strukturu

Göytürk dövlətinin siyasi strukturu ikili idarəçilik əsasında qurulmuşdu: Doğu (Baş şəhər) və Batı (ikinci bölgə). Hər ikisinə “qan” titulunu daşıyan şəxs rəhbərlik edirdi.

“Tabğaçqa qara qul bolmas üçün atam qan kəlti.”
(Tonyukuk abidəsi)

Burada atasının “qara qul” (əsir, təbəə) olmasının qarşısını almaq üçün kağanın xalqını azad etməsi qeyd edilir. Qan xalqı azad saxlayan, dövlətin təminatçısı sayılırdı.

Göytürk kitabələrində “qan” ilə “bodun” (xalq) arasında qarşılıqlı məsuliyyət vurğulanır. Yaxşı qan xalqını qoruya, dövlətini saxlaya bilər. Əgər bu balans pozularsa, dövlət dağılır.

“Qansız bodun bolmaz, bodunsuz qan bolmaz.”
(Xalq müdrikliyi – şifahi variantlarla Orxon ruhunda işlənir)

4. Qan və əxlaqi dövlətçilik ideyası

Qan sadəcə idarəçi deyil, “töre”nin daşıyıcısıdır. Töre — qədim türklərin etik, hüquqi və sosial normativ sistemidir.

“Türük töresin törütlüm.”
(Bilgə Kağan kitabəsi)

Burada qan özünü töre qurucusu, yəni qanun yaradan lider kimi təqdim edir. Bu anlayış Orta Asiyada "qanunla idarəetmə" fikrinin çox qədimdən mövcud olduğunu göstərir.

5. Simvolik və semiotik təhlil

6. Müasir baxış və əhəmiyyəti

Göytürk kitabələrindəki “qan” anlayışı, türk siyasi düşüncəsində ilahi, əxlaqi və milli əsasların birləşməsi kimi ortaya çıxır. Müasir dövlətdə də bu yanaşmaların izlərini görmək olar: dövlət başçısı sadəcə idarə edən deyil, həm də xalqın mənəvi-siyasi simvolu olmalıdır.

Göytürk kitabələri bizə göstərir ki, türk dövlətçilik prinsipi sadəcə gücə və hakimiyyətə əsaslanmır, əksinə, Tanrı iradəsi, əxlaq, qanun və xalq sevgisi kimi yüksək dəyərlər üzərində qurulub. “Qan” bu sistemin mərkəzi fiquru olaraq həm hüquqi, həm də mənəvi lider funksiyasını yerinə yetirir. Bu baxımdan, "qan" anlayışı qədim türk dünyagörüşünün və dövlət fəlsəfəsinin ən dəyərli simvollarından biridir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(12.06.2025)