Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”
Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu ilə “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının birgə layihəsində bugünkü mövzumuz Qacarlar dövründə Azərbaycan türklərinin roludur. Qacarlar dövrü əlbəttə ki, türk qövmününü inkişafında və türkçülüyün təntənəsində böyük əhəmiyyət kəsb edir, bu səbəbdən də mövzu maraq doğurur.
Qacarlar dövrü (1796–1925) Azərbaycan tarixində mühüm bir mərhələ təşkil edir. Bu dövrdə həm siyasi, həm də mədəni baxımdan Azərbaycan türklərinin bölgədəki rolu və təsiri xüsusi əhəmiyyət kəsb etmişdir. Qacarlar sülaləsinin mənşəcə türk olması, Azərbaycanın tarixi torpaqlarının Qacar imperiyasının tərkibində olması və azərbaycanlıların dövlət idarəçiliyində, hərbi sahədə, ədəbiyyat və elm mühitində fəal iştirak etməsi bu dövrü daha əhəmiyyətli edir. Bu araşdırmada Qacarlar dövründə Azərbaycan türklərinin müxtəlif sahələrdəki fəaliyyəti təhlil olunur.
Qacarlar, Qızılbaş tayfa ittifaqının tərkibinə daxil olan və əsasən qacar adlı türk tayfasından çıxmış bir nəslə aiddirlər. Bu tayfa XVII əsrdə Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində məskunlaşmış və sonralar İran siyasi səhnəsində nüfuz qazanaraq hakimiyyətə gəlmişdir. Qacar sülaləsinin qurucusu Ağa Məhəmməd şah Qacar Şuşada böyümüş, burada siyasi və hərbi təcrübə qazanmışdır. Bu fakt Azərbaycanın Qacarlar üçün mərkəzi ərazi olduğunu təsdiqləyir.
Qacar imperiyası dövründə Azərbaycan türkləri müxtəlif səviyyələrdə siyasi hakimiyyətdə təmsil olunmuşdur. Təhmasib mirzə, Abbas mirzə və digər şahzadələr Azərbaycan türklərindən ibarət ordu ilə idarəetmədə mühüm rol oynamışlar. Bir çox hallarda Qacar sarayında Azərbaycan türkcəsi əsas ünsiyyət dili olmuşdur. Diplomatik yazışmalarda və dövlət sənədlərində də bu dilin istifadəsinə rast gəlinir.
Qacar ordusunun əsas hissəsi Cənubi Azərbaycanın və ətraf bölgələrin türk tayfalarından təşkil olunmuşdu. Azərbaycan türkləri peşəkar süvari dəstələri, xüsusilə də Qızılbaş və Şahsevən tayfaları vasitəsilə Qacar dövlətinin hərbi gücünün əsas dayağı olmuşdur. 1804–1813 və 1826–1828-ci illər Rusiya-İran müharibələrində azərbaycanlılar əsas döyüşçü qüvvə kimi iştirak etmişdir.
Qacar dövründə Azərbaycan türkcəsində ədəbiyyat geniş inkişaf etmişdir. Abbasqulu ağa Bakıxanov, Səbuhi, Zərdabi, Mirzə Fətəli Axundzadə kimi mütəfəkkirlər bu dövrdə maarifçilik ideyalarını yayaraq milli şüurun yüksəlməsinə töhfə vermişlər. Həmçinin Güney Azərbaycanda Məhəmməd Tağı Sidqi, Şəhriyar kimi şəxsiyyətlər azərbaycanlıların ədəbi-mədəni həyatında dərin iz buraxmışlar.
XIX əsrin sonlarında və XX əsrin əvvəllərində Cənubi Azərbaycanda milli oyanış prosesi güclənmiş, azərbaycanlı ziyalılar arasında konstitusiyalılıq, milli dil və mədəniyyətin qorunması ideyaları yayılmışdır. 1905–1911-ci illər İran inqilabında azərbaycanlılar fəal iştirak etmiş, Təbriz bu hərəkatın mərkəzlərindən birinə çevrilmişdir. Səttarxan və Bağırxan kimi milli qəhrəmanlar bu mübarizənin əsas simaları olmuşdur.
Qacarlar dövrü Azərbaycan türklərinin həm siyasi, hərbi, həm də mədəni cəhətdən bölgədə böyük rol oynadığı bir dövrdür. Onlar dövlətin idarə olunmasında mühüm vəzifələr daşıyır, ordunun əsas sütununu təşkil edir və milli mədəniyyətin inkişafında fəal iştirak edirdilər. Azərbaycan türkləri bu dövrdə təkcə İranın deyil, bütövlükdə türkdilli xalqların tarixində iz qoymuş, milli kimliklərinin formalaşması və qorunmasında müstəsna rol oynamışlar.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(10.06.2025)
