Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu ilə “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının birgə layihəsində bu gün qədim türk runic yazılarından danışacağıq.

Qədim türk runik yazıları — Orxon-Yenisey abidələri — türk xalqlarının ilkin yazılı ədəbi və tarixi abidələri hesab olunur. Bu abidələr VIII əsrə aid olub, Göytürk (Köktürk) dövlətinin siyasi və mədəni həyatına dair qiymətli məlumatlar verir. Runik yazı sistemi bu abidələrdə istifadə edilən əlifbadır və əsasən daş üzərində həkk olunmuşdur.

Runik yazılar yalnız dil baxımından deyil, məzmun baxımından da türk tarixinin, etnoqrafiyasının və dövlətçiliyinin izlərini daşıyır. Bu yazılarda türklərin mənşəyi, dövlət quruluşu, hökmdarların fəaliyyəti, müharibələr, xalqın sədaqəti və dövlətə bağlılığı kimi məsələlər əks etdirilmişdir. Bu araşdırmada qədim türk runik yazılarının həm dil quruluşu, həm də məna (məzmun) xüsusiyyətləri təhlil olunur.

1. Runik yazı sisteminin mənşəyi və ümumi xüsusiyyətləri

Qədim türk runik yazısı öz formasına görə "skandinav runikləri" ilə oxşarlıq göstərsə də, orijinal türk mənşəlidir. Əlifba 38-40 hərfdən ibarət olub, sait və samitləri fərqli işarələrlə ifadə edən fonetik sistemə əsaslanır. Yazı sağdan sola istiqamətlidir.

Ən məşhur runik yazılar:

• Orxon abidələri (Bilgə Kağan, Kül Tigin, Tonyukuk)
• Yenisey yazıları
• Talass yazıları

Bu abidələr əsasən Göytürk dövlətinə aid hadisələri əks etdirir.

2. Dil xüsusiyyətləri

Qədim türk runik yazıları leksik, morfoloji və sintaktik baxımdan aşağıdakı xüsusiyyətlərlə seçilir:

a) Leksik xüsusiyyətlər

• Söz ehtiyatı əsasən türk mənşəli kök və şəkilçilərdən ibarətdir.
• Əsas anlayışlar: il (dövlət), kağan (hökmdar), tərkən (əyan), budun (xalq), alp (igid), ög (ağıl, hikmət).
• Arabizm və farsizmlər yoxdur; bu, dilin orijinallığını qoruduğunu göstərir.

b) Morfoloji xüsusiyyətlər

• Qədim türkcə aqlütinativ dillər qrupuna daxildir.
• Sözlər kök + şəkilçi modelinə əsaslanır:
  Məsələn: "Türk budunı öldi" – “Türk xalqı öldü” (burada “budun” = xalq, “-ı” = yiyəlik hal)

c) Sintaktik xüsusiyyətlər

• Cümlələr qısa, konkret və sərt ifadələrlə qurulur.
• Söz sırası əsasən mövzu (subyekt) – tamamlıq – xəbər şəklindədir.
• Nitq üslubu əmr və nitq formaları ilə zəngindir, bu da abidələrin xatirə və siyasi məzmununu əks etdirir.

3. Məzmun xüsusiyyətləri

a) Tarixi və siyasi məzmun

• Abidələrdə Göytürk dövlətinin qurulması, çöküşü və bərpası haqqında məlumat verilir.
• Tonyukuk yazısında Çinlə müharibələr, türklərin müstəqillik uğrunda apardığı mübarizə qeyd olunur.

b) İdeoloji və mənəvi məzmun

• Türklərin Tenqri inancı (Tengri – Tanrı), dövlətin müqəddəsliyi, kağanın Tanrı tərəfindən seçildiyi fikirləri açıq-aşkar ifadə olunur.
• Məsələn: “Üstdə gök tengri, altda yağız yer yarılmasa, elini törünü kim bozabilir?” – Yuxarıda Gök Tanrı, aşağıda Yer yaranmasa, dövlətini kim poza bilər?

c) Əxlaqi və ibrətverici mesajlar

• Xalqın dövlətə sədaqəti, qəhrəmanlıq, əcdadlara hörmət və xalqı düşünməyin vacibliyi vurğulanır.
• Yazılarda həm də tənqid elementləri mövcuddur. Bilgə Kağan xalqa müraciətlə onları unutqanlıqda, qədirbilməzlikdə və səhlənkarlıqda ittiham edir.

d) Estetik və bədii dəyər

• Runik yazılar həm də bədii üslub və metaforalarla zəngindir. Kağanların danışıq üslubu nitq sənətinin yüksək formasıdır.
• Qısa, obrazlı ifadələr, paralelizmlər və poetik struktur bəzən “epik üslub” kimi də qiymətləndirilir.

 Qədim türk runik yazıları yalnız yazı sistemi və dil tarixi baxımından deyil, eyni zamanda türklərin siyasi tarixi, dini dünyagörüşü, dövlətçilik ənənələri və mənəvi dəyərləri haqqında zəngin mənbədir. Bu abidələr türk kimliyinin tarixi bünövrəsini əks etdirən mühüm sənədlərdir. Onların dil quruluşu saf türk morfologiyasını və sintaksisini göstərir, məzmun baxımından isə türklərin millət, dövlət, Tanrı və xalq anlayışlarını ifadə edir. Bu yazılar türk mədəniyyətinin yazılı başlanğıcı kimi dəyərləndirilir və bu gün də aktuallığını qorumaqdadır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(03.06.2025)