Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondunun “Ədəbiyyat və incəsənət” portalın ilə birgə layihəsində bugünkü mövzumuz “Türk xalqlarında mədəni inteqrasiya və UNESCO irs siyahısına daxil olan elementlər”dir.

Türk xalqları minilliklər boyu geniş coğrafiyada – Orta Asiyadan Anadoluya, Qafqazdan Sibirə qədər uzanan ərazilərdə yaşamış, bu məkanlarda özünəməxsus, amma bir-birinə yaxın olan mədəniyyətlər formalaşdırmışdır. Tarix, din, dillə bağlı oxşarlıqlar, eyni həyat tərzi və adət-ənənələr bu xalqlar arasında mədəni inteqrasiyanın təbii şəkildə formalaşmasına səbəb olmuşdur.

Mədəni inteqrasiya dedikdə, fərqli dövlətlərdə yaşayan, lakin ortaq etnik-mədəni köklərə sahib toplumların bir-biri ilə mədəni baxımdan yaxınlaşması, bənzər adətlərin, sənət növlərinin və dəyərlərin paylaşılması nəzərdə tutulur. Türk xalqlarında bu inteqrasiya, xüsusilə folklor, musiqi, dini və dünyəvi bayramlar, dil və sənət sahələrində özünü daha qabarıq şəkildə göstərir.

Türk xalqları arasında inteqrasiyanın ən güclü təzahürlərindən biri şifahi xalq ədəbiyyatı sahəsində müşahidə olunur. Məsələn, “Dədə Qorqud” dastanı təkcə Azərbaycan türklərinə deyil, eyni zamanda Türkiyə, Qazaxıstan və Türkmənistan türklərinə də mənsub sayılır. Dastandakı obrazlar, motivlər və əxlaqi qaydalar bütün Türk coğrafiyasında ortaq anlayışlarla üst-üstə düşür.

Bundan başqa, Novruz bayramı da Türk dünyasının demək olar ki, bütün xalqlarında qeyd olunan qədim və ortaq bir bayramdır. Baharın gəlişi, təbiətin oyanması, ailə və icma daxilindəki münasibətlərin yenilənməsi ideyaları Türk xalqlarının dünya görüşünün ümumi köklərindən xəbər verir.

Bir çox Türk xalqlarına aid olan mədəni dəyərlər beynəlxalq səviyyədə də tanınmış və UNESCO-nun qeyri-maddi mədəni irs siyahısına daxil edilmişdir. Bu siyahıya daxil olan elementlər, həmin dəyərlərin sadəcə milli deyil, həm də bəşəri irsin bir hissəsi kimi qəbul edildiyini göstərir.

UNESCO siyahısında yer alan bəzi ortaq Türk irsi nümunələri aşağıdakılardır:

• Dədə Qorqud irsi – Azərbaycan, Türkiyə və Türkmənistan tərəfindən birgə təqdim olunmuşdur. Bu dastan qəhrəmanlıq, ailə dəyərləri, şifahi ənənənin ötürülməsi kimi universal dəyərləri özündə birləşdirir.
• Novruz bayramı – Azərbaycan, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Özbəkistan, Türkmənistan və Türkiyə tərəfindən təqdim olunmuş ortaq bayram ənənəsidir. Onlar bu bayramı yaşatmaqla keçmişi və gələcəyi birləşdirən mədəni körpü qururlar.
• Aşıq və ozan sənəti – Bu sənət növü musiqi, poeziya və hekayətçiliyin vəhdətidir. Hem aşıqlar, həm də ozanlar müxtəlif Türk xalqlarında eyni vəzifəni – xalqın yaddaşını qoruyan və ötürən rolunu oynayırlar.
• Xalçaçılıq – Qafqazdan Orta Asiyaya qədər geniş coğrafiyada ortaq naxış və texnikalara rast gəlmək mümkündür. Xüsusilə simvolik motivlər – həyat ağacı, qoç buynuzu, su və günəş işarələri – xalqlar arasında estetik və mənəvi bağlılığı sübut edir.
• Yurt və köçəri mədəniyyət – Qırğızıstan, Qazaxıstan və Türkmənistan kimi ölkələrdə yurt ənənəsi hələ də simvolik mənaya malikdir. Bu yaşayış forması Türk xalqlarının tarixdəki həyat tərzinin əyani təzahürüdür.

Son illərdə Türk Dövlətləri Təşkilatı və ona bağlı mədəni qurumlar (məsələn, Türksoy) vasitəsilə mədəni inteqrasiyanı gücləndirmək üçün ciddi addımlar atılır. Ortak mədəniyyət günləri, festivallar, sənətkar mübadiləsi və folklor konfransları bu inteqrasiyanı daha da möhkəmləndirir.

 UNESCO çərçivəsində bu əməkdaşlıq daha rəsmi səviyyədə baş tutur. Mədəni irsin birgə təqdim edilməsi, ortaq nominasiya sənədlərinin hazırlanması və eyni dəyərlərin bir neçə ölkə tərəfindən sahiblənilməsi Türk xalqları arasında qarşılıqlı etimad və mədəni həmrəyliyin artmasına xidmət edir.

Türk xalqları arasında mədəni inteqrasiya tarixdən gələn ortaq köklərə əsaslansa da, bu proses bu gün də davam etməkdədir. UNESCO-nun irs siyahısına daxil olan elementlər yalnız bir xalqın deyil, ümumi bir mədəni coğrafiyanın zənginliyini əks etdirir. Bu inteqrasiya, təkcə mədəniyyət sahəsində deyil, gələcəkdə təhsil, turizm və diplomatiya sahələrində də ortaq uğurlara zəmin yarada bilər. Mədəniyyət vasitəsilə formalaşan bu birlik, Türk dünyasının qlobal səviyyədə daha güclü və koordinasiyalı çıxış etməsinə imkan verir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(29.05.2025)